diaforos

Just another WordPress site

Ιστορίαι Βιβλίο Β [2.1.1 – 2.103.2]

Πηγή derkamerad.com/thucydides/vivlio_2 

μετάφραση από greek-language.gr/thucydides/vivlio_2

  [1] ῎Αρχεται δὲ ὁ πόλεμος ἐνθένδε ἤδη ᾿Αθηναίων καὶ Πελοποννησίων καὶ τῶν ἑκατέροις ξυμμάχων, ἐν ᾧ οὔτε ἐπεμείγνυντο ἔτι ἀκηρυκτεὶ παρ’ ἀλλήλους καταστάντες τε ξυνεχῶς ἐπολέμουν· γέγραπται δὲ ἑξῆς ὡς ἕκαστα ἐγίγνετο κατὰ θέρος καὶ χειμῶνα.

[2] Τέσσαρα μὲν γὰρ καὶ δέκα ἔτη ἐνέμειναν αἱ τριακοντούτεις σπονδαὶ αἳ ἐγένοντο μετ’ Εὐβοίας ἅλωσιν· τῷ δὲ πέμπτῳ καὶ δεκάτῳ ἔτει, ἐπὶ Ξρυσίδος ἐν ῎Αργει τότε πεντήκοντα δυοῖν δέοντα ἔτη ἱερωμένης καὶ Αἰνησίου ἐφόρου ἐν Σπάρτῃ καὶ Πυθοδώρου ἔτι δύο μῆνας ἄρχοντος ᾿Αθηναίοις, μετὰ τὴν ἐν Ποτειδαίᾳ μάχην μηνὶ ἕκτῳ καὶ ἅμα ἦρι ἀρχομένῳ Θηβαίων ἄνδρες ὀλίγῳ πλείους τριακοσίων (ἡγοῦντο δὲ αὐτῶν βοιωταρχοῦντες Πυθάγγελός τε ὁ Φυλείδου καὶ Διέμπορος ὁ ᾿Ονητορίδου) ἐσῆλθον περὶ πρῶτον ὕπνον ξὺν ὅπλοις ἐς Πλάταιαν τῆς Βοιωτίας οὖσαν ᾿Αθηναίων ξυμμαχίδα.

ἐπηγάγοντο δὲ καὶ ἀνέῳξαν τὰς πύλας Πλαταιῶν ἄνδρες, Ναυκλείδης τε καὶ οἱ μετ’ αὐτοῦ, βουλόμενοι ἰδίας ἕνεκα δυνάμεως ἄνδρας τε τῶν πολιτῶν τοὺς σφίσιν ὑπεναντίους διαφθεῖραι καὶ τὴν πόλιν Θηβαίοις προσποιῆσαι.

ἔπραξαν δὲ ταῦτα δι’ Εὐρυμάχου τοῦ Λεοντιάδου, ἀνδρὸς Θηβαίων δυνατωτάτου. προϊδόντες γὰρ οἱ Θηβαῖοι ὅτι ἔσοιτο ὁ πόλεμος ἐβούλοντο τὴν Πλάταιαν αἰεὶ σφίσι διάφορον οὖσαν ἔτι ἐν εἰρήνῃ τε καὶ τοῦ πολέμου μήπω φανεροῦ καθεστῶτος προκαταλαβεῖν. ᾗ καὶ ῥᾷον ἔλαθον ἐσελθόντες, φυλακῆς οὐ προκαθεστηκυίας.

θέμενοι δὲ ἐς τὴν ἀγορὰν τὰ ὅπλα τοῖς μὲν ἐπαγαγομένοις οὐκ ἐπείθοντο ὥστε εὐθὺς ἔργου ἔχεσθαι καὶ ἰέναι ἐπὶ τὰς οἰκίας τῶν ἐχθρῶν, γνώμην δ’ ἐποιοῦντο κηρύγμασί τε χρήσασθαι ἐπιτηδείοις καὶ ἐς ξύμβασιν μᾶλλον καὶ φιλίαν τὴν πόλιν ἀγαγεῖν (καὶ ἀνεῖπεν ὁ κῆρυξ, εἴ τις βούλεται κατὰ τὰ πάτρια τῶν πάντων Βοιωτῶν ξυμμαχεῖν, τίθεσθαι παρ’ αὑτοὺς τὰ ὅπλα), νομίζοντες σφίσι ῥᾳδίως τούτῳ τῷ τρόπῳ προσχωρήσειν τὴν πόλιν.

[3] οἱ δὲ Πλαταιῆς ὡς ᾔσθοντο ἔνδον τε ὄντας τοὺς Θηβαίους καὶ ἐξαπιναίως κατειλημμένην τὴν πόλιν, καταδείσαντες καὶ νομίσαντες πολλῷ πλείους ἐσεληλυθέναι (οὐ γὰρ ἑώρων ἐν τῇ νυκτί) πρὸς ξύμβασιν ἐχώρησαν καὶ τοὺς λόγους δεξάμενοι ἡσύχαζον, ἄλλως τε καὶ ἐπειδὴ ἐς οὐδένα οὐδὲν ἐνεωτέριζον.

πράσσοντες δέ πως ταῦτα κατενόησαν οὐ πολλοὺς τοὺς Θηβαίους ὄντας καὶ ἐνόμισαν ἐπιθέμενοι ῥᾳδίως κρατήσειν· τῷ γὰρ πλήθει τῶν Πλαταιῶν οὐ βουλομένῳ ἦν τῶν ᾿Αθηναίων ἀφίστασθαι.

ἐδόκει οὖν ἐπιχειρητέα εἶναι, καὶ ξυνελέγοντο διορύσσοντες τοὺς κοινοὺς τοίχους παρ’ ἀλλήλους, ὅπως μὴ διὰ τῶν ὁδῶν φανεροὶ ὦσιν ἰόντες, ἁμάξας τε ἄνευ τῶν ὑποζυγίων ἐς τὰς ὁδοὺς καθίστασαν, ἵνα ἀντὶ τείχους ᾖ, καὶ τἆλλα ἐξήρτυον ᾗ ἕκαστον ἐφαίνετο πρὸς τὰ παρόντα ξύμφορον ἔσεσθαι.
ἐπεὶ δὲ ὡς ἐκ τῶν δυνατῶν ἑτοῖμα ἦν, φυλάξαντες ἔτι νύκτα καὶ αὐτὸ τὸ περίορθρον ἐχώρουν ἐκ τῶν οἰκιῶν ἐπ’ αὐτούς, ὅπως μὴ κατὰ φῶς θαρσαλεωτέροις οὖσι προσφέροιντο καὶ σφίσιν ἐκ τοῦ ἴσου γίγνωνται, ἀλλ’ ἐν νυκτὶ φοβερώτεροι ὄντες ἥσσους ὦσι τῆς σφετέρας ἐμπειρίας τῆς κατὰ τὴν πόλιν. προσέβαλόν τε εὐθὺς καὶ ἐς χεῖρας ᾖσαν κατὰ τάχος.

[4] οἱ δ’ ὡς ἔγνωσαν ἐξηπατημένοι, ξυνεστρέφοντό τε ἐν σφίσιν αὐτοῖς καὶ τὰς προσβολὰς ᾗ προσπίπτοιεν ἀπεωθοῦντο.

καὶ δὶς μὲν ἢ τρὶς ἀπεκρούσαντο, ἔπειτα πολλῷ θορύβῳ αὐτῶν τε προσβαλόντων καὶ τῶν γυναικῶν καὶ τῶν οἰκετῶν ἅμα ἀπὸ τῶν οἰκιῶν κραυγῇ τε καὶ ὀλολυγῇ χρωμένων λίθοις τε καὶ κεράμῳ βαλλόντων, καὶ ὑετοῦ ἅμα διὰ νυκτὸς πολλοῦ ἐπιγενομένου, ἐφοβήθησαν καὶ τραπόμενοι ἔφευγον διὰ τῆς πόλεως, ἄπειροι μὲν ὄντες οἱ πλείους ἐν σκότῳ καὶ πηλῷ τῶν διόδων ᾗ χρὴ σωθῆναι (καὶ γὰρ τελευτῶντος τοῦ μηνὸς τὰ γιγνόμενα ἦν), ἐμπείρους δὲ ἔχοντες τοὺς διώκοντας τοῦ μὴ ἐκφεύγειν, ὥστε διεφθείροντο οἱ πολλοί.

τῶν δὲ Πλαταιῶν τις τὰς πύλας ᾗ ἐσῆλθον καὶ αἵπερ ἦσαν μόναι ἀνεῳγμέναι ἔκλῃσε στυρακίῳ ἀκοντίου ἀντὶ βαλάνου χρησάμενος ἐς τὸν μοχλόν, ὥστε μηδὲ ταύτῃ ἔξοδον ἔτι εἶναι.
διωκόμενοι δὲ κατὰ τὴν πόλιν οἱ μέν τινες αὐτῶν ἐπὶ τὸ τεῖχος ἀναβάντες ἔρριψαν ἐς τὸ ἔξω σφᾶς αὐτοὺς καὶ διεφθάρησαν οἱ πλείους, οἱ δὲ κατὰ πύλας ἐρήμους γυναικὸς δούσης πέλεκυν λαθόντες καὶ διακόψαντες τὸν μοχλὸν ἐξῆλθον οὐ πολλοί (αἴσθησις γὰρ ταχεῖα ἐπεγένετο), ἄλλοι δὲ ἄλλῃ τῆς πόλεως σποράδες ἀπώλλυντο.

τὸ δὲ πλεῖστον καὶ ὅσον μάλιστα ἦν ξυνεστραμμένον ἐσπίπτουσιν ἐς οἴκημα μέγα, ὃ ἦν τοῦ τείχους καὶ αἱ θύραι ἀνεῳγμέναι ἔτυχον αὐτοῦ, οἰόμενοι πύλας τὰς θύρας τοῦ οἰκήματος εἶναι καὶ ἄντικρυς δίοδον ἐς τὸ ἔξω.

ὁρῶντες δὲ αὐτοὺς οἱ Πλαταιῆς ἀπειλημμένους ἐβουλεύοντο εἴτε κατακαύσωσιν ὥσπερ ἔχουσιν, ἐμπρήσαντες τὸ οἴκημα, εἴτε τι ἄλλο χρήσωνται.
τέλος δὲ οὗτοί τε καὶ ὅσοι ἄλλοι τῶν Θηβαίων περιῆσαν κατὰ τὴν πόλιν πλανώμενοι, ξυνέβησαν τοῖς Πλαταιεῦσι παραδοῦναι σφᾶς τε αὐτοὺς καὶ τὰ ὅπλα χρήσασθαι ὅτι ἂν βούλωνται.
οἱ μὲν δὴ ἐν τῇ Πλαταίᾳ οὕτως ἐπεπράγεσαν·

[5] οἱ δ’ ἄλλοι Θηβαῖοι, οὓς ἔδει ἔτι τῆς νυκτὸς παραγενέσθαι πανστρατιᾷ, εἴ τι ἄρα μὴ προχωροίη τοῖς ἐσεληλυθόσι, τῆς ἀγγελίας ἅμα καθ’ ὁδὸν αὐτοῖς ῥηθείσης περὶ τῶν γεγενημένων ἐπεβοήθουν.

ἀπέχει δὲ ἡ Πλάταια τῶν Θηβῶν σταδίους ἑβδομήκοντα, καὶ τὸ ὕδωρ τὸ γενόμενον τῆς νυκτὸς ἐποίησε βραδύτερον αὐτοὺς ἐλθεῖν· ὁ γὰρ ᾿Ασωπὸς ποταμὸς ἐρρύη μέγας καὶ οὐ ῥᾳδίως διαβατὸς ἦν.
πορευόμενοί τε ἐν ὑετῷ καὶ τὸν ποταμὸν μόλις διαβάντες ὕστερον παρεγένοντο, ἤδη τῶν ἀνδρῶν τῶν μὲν διεφθαρμένων, τῶν δὲ ζώντων ἐχομένων.
ὡς δ’ ᾔσθοντο οἱ Θηβαῖοι τὸ γεγενημένον, ἐπεβούλευον τοῖς ἔξω τῆς πόλεως τῶν Πλαταιῶν· ἦσαν γὰρ καὶ ἄνθρωποι κατὰ τοὺς ἀγροὺς καὶ κατασκευή, οἷα ἀπροσδοκήτου κακοῦ ἐν εἰρήνῃ γενομένου· ἐβούλοντο γὰρ σφίσιν, εἴ τινα λάβοιεν, ὑπάρχειν ἀντὶ τῶν ἔνδον, ἢν ἄρα τύχωσί τινες ἐζωγρημένοι.

καὶ οἱ μὲν ταῦτα διενοοῦντο, οἱ δὲ Πλαταιῆς ἔτι διαβουλευομένων αὐτῶν ὑποτοπήσαντες τοιοῦτόν τι ἔσεσθαι καὶ δείσαντες περὶ τοῖς ἔξω κήρυκα ἐξέπεμψαν παρὰ τοὺς Θηβαίους, λέγοντες ὅτι οὔτε τὰ πεποιημένα ὅσια δράσειαν ἐν σπονδαῖς σφῶν πειράσαντες καταλαβεῖν τὴν πόλιν, τά τε ἔξω ἔλεγον αὐτοῖς μὴ ἀδικεῖν· εἰ δὲ μή, καὶ αὐτοὶ ἔφασαν αὐτῶν τοὺς ἄνδρας ἀποκτενεῖν οὓς ἔχουσι ζῶντας· ἀναχωρησάντων δὲ πάλιν ἐκ τῆς γῆς ἀποδώσειν αὐτοῖς τοὺς ἄνδρας.

Θηβαῖοι μὲν ταῦτα λέγουσι καὶ ἐπομόσαι φασὶν αὐτούς· Πλαταιῆς δ’ οὐχ ὁμολογοῦσι τοὺς ἄνδρας εὐθὺς ὑποσχέσθαι ἀποδώσειν, ἀλλὰ λόγων πρῶτον γενομένων ἤν τι ξυμβαίνωσι, καὶ ἐπομόσαι οὔ φασιν.

ἐκ δ’ οὖν τῆς γῆς ἀνεχώρησαν οἱ Θηβαῖοι οὐδὲν ἀδικήσαντες· οἱ δὲ Πλαταιῆς ἐπειδὴ τὰ ἐκ τῆς χώρας κατὰ τάχος ἐσεκομίσαντο, ἀπέκτειναν τοὺς ἄνδρας εὐθύς. ἦσαν δὲ ὀγδοήκοντα καὶ ἑκατὸν οἱ ληφθέντες, καὶ Εὐρύμαχος εἷς αὐτῶν ἦν, πρὸς ὃν ἔπραξαν οἱ προδιδόντες.

[6] τοῦτο δὲ ποιήσαντες ἔς τε τὰς ᾿Αθήνας ἄγγελον ἔπεμπον καὶ τοὺς νεκροὺς ὑποσπόνδους ἀπέδοσαν τοῖς Θηβαίοις, τά τε ἐν τῇ πόλει καθίσταντο πρὸς τὰ παρόντα ᾗ ἐδόκει αὐτοῖς.
τοῖς δ’ ᾿Αθηναίοις ἠγγέλθη εὐθὺς τὰ περὶ τῶν Πλαταιῶν γεγενημένα, καὶ Βοιωτῶν τε παραχρῆμα ξυνέλαβον ὅσοι ἦσαν ἐν τῇ ᾿Αττικῇ καὶ ἐς τὴν Πλάταιαν ἔπεμψαν κήρυκα, κελεύοντες εἰπεῖν μηδὲν νεώτερον ποιεῖν περὶ τῶν ἀνδρῶν οὓς ἔχουσι Θηβαίων, πρὶν ἄν τι καὶ αὐτοὶ βουλεύσωσι περὶ αὐτῶν·
οὐ γὰρ ἠγγέλθη αὐτοῖς ὅτι τεθνηκότες εἶεν. ἅμα γὰρ τῇ ἐσόδῳ γιγνομένῃ τῶν Θηβαίων ὁ πρῶτος ἄγγελος ἐξῄει, ὁ δὲ δεύτερος ἄρτι νενικημένων τε καὶ ξυνειλημμένων· καὶ τῶν ὕστερον οὐδὲν ᾔδεσαν. οὕτω δὴ οὐκ εἰδότες οἱ ᾿Αθηναῖοι ἐπέστελλον· ὁ δὲ κῆρυξ ἀφικόμενος ηὗρε τοὺς ἄνδρας διεφθαρμένους.

καὶ μετὰ ταῦτα οἱ ᾿Αθηναῖοι στρατεύσαντες ἐς Πλάταιαν σῖτόν τε ἐσήγαγον καὶ φρουροὺς ἐγκατέλιπον, τῶν τε ἀνθρώπων τοὺς ἀχρειοτάτους ξὺν γυναιξὶ καὶ παισὶν ἐξεκόμισαν.

[7] Γεγενημένου δὲ τοῦ ἐν Πλαταιαῖς ἔργου καὶ λελυμένων λαμπρῶς τῶν σπονδῶν οἱ ᾿Αθηναῖοι παρεσκευάζοντο ὡς πολεμήσοντες, παρεσκευάζοντο δὲ καὶ Λακεδαιμόνιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι, πρεσβείας τε μέλλοντες πέμπειν παρὰ βασιλέα καὶ ἄλλοσε πρὸς τοὺς βαρβάρους, εἴ ποθέν τινα ὠφελίαν ἤλπιζον ἑκάτεροι προσλήψεσθαι, πόλεις τε ξυμμαχίδας ποιούμενοι ὅσαι ἦσαν ἐκτὸς τῆς ἑαυτῶν δυνάμεως.

καὶ Λακεδαιμονίοις μὲν πρὸς ταῖς αὐτοῦ ὑπαρχούσαις ἐξ ᾿Ιταλίας καὶ Σικελίας τοῖς τἀκείνων ἑλομένοις ναῦς ἐπετάχθη ποιεῖσθαι κατὰ μέγεθος τῶν πόλεων, ὡς ἐς τὸν πάντα ἀριθμὸν πεντακοσίων νεῶν ἐσομένων, καὶ ἀργύριον ῥητὸν ἑτοιμάζειν, τά τε ἄλλα ἡσυχάζοντας καὶ ᾿Αθηναίους δεχομένους μιᾷ νηὶ ἕως ἂν ταῦτα παρασκευασθῇ.

Αθηναῖοι δὲ τήν τε ὑπάρχουσαν ξυμμαχίαν ἐξήταζον καὶ ἐς τὰ περὶ Πελοπόννησον μᾶλλον χωρία ἐπρεσβεύοντο, Κέρκυραν καὶ Κεφαλληνίαν καὶ ᾿Ακαρνᾶνας καὶ Ζάκυνθον, ὁρῶντες, εἰ σφίσι φίλια ταῦτ’ εἴη βεβαίως, πέριξ τὴν Πελοπόννησον καταπολεμήσοντες.

[8] ὀλίγον τε ἐπενόουν οὐδὲν ἀμφότεροι, ἀλλ’ ἔρρωντο ἐς τὸν πόλεμον οὐκ ἀπεικότως· ἀρχόμενοι γὰρ πάντες ὀξύτερον ἀντιλαμβάνονται, τότε δὲ καὶ νεότης πολλὴ μὲν οὖσα ἐν τῇ Πελοποννήσῳ, πολλὴ δ’ ἐν ταῖς ᾿Αθήναις οὐκ ἀκουσίως ὑπὸ ἀπειρίας ἥπτετο τοῦ πολέμου, ἥ τε ἄλλη ῾Ελλὰς ἅπασα μετέωρος ἦν ξυνιουσῶν τῶν πρώτων πόλεων.

καὶ πολλὰ μὲν λόγια ἐλέγετο, πολλὰ δὲ χρησμολόγοι ᾖδον ἔν τε τοῖς μέλλουσι πολεμήσειν καὶ ἐν ταῖς ἄλλαις πόλεσιν.

ἔτι δὲ Δῆλος ἐκινήθη ὀλίγον πρὸ τούτων, πρότερον οὔπω σεισθεῖσα ἀφ’ οὗ ῞Ελληνες μέμνηνται· ἐλέγετο δὲ καὶ ἐδόκει ἐπὶ τοῖς μέλλουσι γενήσεσθαι σημῆναι. εἴ τέ τι ἄλλο τοιουτότροπον ξυνέβη γενέσθαι, πάντα ἀνεζητεῖτο.

ἡ δὲ εὔνοια παρὰ πολὺ ἐποίει τῶν ἀνθρώπων μᾶλλον ἐς τοὺς Λακεδαιμονίους, ἄλλως τε καὶ προειπόντων ὅτι τὴν ῾Ελλάδα ἐλευθεροῦσιν. ἔρρωτό τε πᾶς καὶ ἰδιώτης καὶ πόλις εἴ τι δύναιτο καὶ λόγῳ καὶ ἔργῳ ξυνεπιλαμβάνειν αὐτοῖς· ἐν τούτῳ τε κεκωλῦσθαι ἐδόκει ἑκάστῳ τὰ πράγματα ᾧ μή τις αὐτὸς παρέσται.
οὕτως <ἐν> ὀργῇ εἶχον οἱ πλείους τοὺς ᾿Αθηναίους, οἱ μὲν τῆς ἀρχῆς ἀπολυθῆναι βουλόμενοι, οἱ δὲ μὴ ἀρχθῶσι φοβούμενοι.

[9] Παρασκευῇ μὲν οὖν καὶ γνώμῃ τοιαύτῃ ὥρμηντο, πόλεις δὲ ἑκάτεροι τάσδε ἔχοντες ξυμμάχους ἐς τὸν πόλεμον καθίσταντο. Λακεδαιμονίων μὲν οἵδε ξύμμαχοι·
Πελοποννήσιοι μὲν οἱ ἐντὸς ᾿Ισθμοῦ πάντες πλὴν ᾿Αργείων καὶ ᾿Αχαιῶν (τούτοις δὲ ἐς ἀμφοτέρους φιλία ἦν· Πελληνῆς δὲ ᾿Αχαιῶν μόνοι ξυνεπολέμουν τὸ πρῶτον, ἔπειτα δὲ ὕστερον καὶ ἅπαντεσ), ἔξω δὲ Πελοποννήσου Μεγαρῆς, Βοιωτοί, Λοκροί, Φωκῆς, ᾿Αμπρακιῶται, Λευκάδιοι, ᾿Ανακτόριοι.

τούτων ναυτικὸν παρείχοντο Κορίνθιοι, Μεγαρῆς, Σικυώνιοι, Πελληνῆς, ᾿Ηλεῖοι, ᾿Αμπρακιῶται, Λευκάδιοι, ἱππέας δὲ Βοιωτοί, Φωκῆς, Λοκροί· αἱ δ’ ἄλλαι πόλεις πεζὸν παρεῖχον. αὕτη μὲν Λακεδαιμονίων ξυμμαχία·

᾿Αθηναίων δὲ Ξῖοι, Λέσβιοι, Πλαταιῆς, Μεσσήνιοι οἱ ἐν Ναυπάκτῳ, ᾿Ακαρνάνων οἱ πλείους, Κερκυραῖοι, Ζακύνθιοι, καὶ ἄλλαι πόλεις αἱ ὑποτελεῖς οὖσαι ἐν ἔθνεσι τοσοῖσδε, Καρία ἡ ἐπὶ θαλάσσῃ, Δωριῆς Καρσὶ πρόσοικοι, ᾿Ιωνία, ῾Ελλήσποντος, τὰ ἐπὶ Θρᾴκης, νῆσοι ὅσαι ἐντὸς Πελοποννήσου καὶ Κρήτης πρὸς ἥλιον ἀνίσχοντα, πᾶσαι αἱ Κυκλάδες πλὴν Μήλου καὶ Θήρας.

τούτων ναυτικὸν παρείχοντο Ξῖοι, Λέσβιοι, Κερκυραῖοι, οἱ δ’ ἄλλοι πεζὸν καὶ χρήματα.

ξυμμαχία μὲν αὕτη ἑκατέρων καὶ παρασκευὴ ἐς τὸν πόλεμον ἦν.

[10] Οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι μετὰ τὰ ἐν Πλαταιαῖς εὐθὺς περιήγγελλον κατὰ τὴν Πελοπόννησον καὶ τὴν ἔξω ξυμμαχίδα στρατιὰν παρασκευάζεσθαι ταῖς πόλεσι τά τε ἐπιτήδεια οἷα εἰκὸς ἐπὶ ἔξοδον ἔκδημον ἔχειν, ὡς ἐσβαλοῦντες ἐς τὴν ᾿Αττικήν.
ἐπειδὴ δὲ ἑκάστοις ἑτοῖμα γίγνοιτο, κατὰ τὸν χρόνον τὸν εἰρημένον ξυνῇσαν τὰ δύο μέρη ἀπὸ πόλεως ἑκάστης ἐς τὸν ᾿Ισθμόν.
καὶ ἐπειδὴ πᾶν τὸ στράτευμα ξυνειλεγμένον ἦν, ᾿Αρχίδαμος ὁ βασιλεὺς τῶν Λακεδαιμονίων, ὅσπερ ἡγεῖτο τῆς ἐξόδου ταύτης, ξυγκαλέσας τοὺς στρατηγοὺς τῶν πόλεων πασῶν καὶ τοὺς μάλιστα ἐν τέλει καὶ ἀξιολογωτάτους παρῄνει τοιάδε.

[11] ‘῎Ανδρες Πελοποννήσιοι καὶ ξύμμαχοι, καὶ οἱ πατέρες ἡμῶν πολλὰς στρατείας καὶ ἐν αὐτῇ Πελοποννήσῳ καὶ ἔξω ἐποιήσαντο, καὶ ἡμῶν αὐτῶν οἱ πρεσβύτεροι οὐκ ἄπειροι πολέμων εἰσίν· ὅμως δὲ τῆσδε οὔπω μείζονα παρασκευὴν ἔχοντες ἐξήλθομεν, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ πόλιν δυνατωτάτην νῦν ἐρχόμεθα καὶ αὐτοὶ πλεῖστοι καὶ ἄριστοι στρατεύοντες.

δίκαιον οὖν ἡμᾶς μήτε τῶν πατέρων χείρους φαίνεσθαι μήτε ἡμῶν αὐτῶν τῆς δόξης ἐνδεεστέρους. ἡ γὰρ ῾Ελλὰς πᾶσα τῇδε τῇ ὁρμῇ ἐπῆρται καὶ προσέχει τὴν γνώμην, εὔνοιαν ἔχουσα διὰ τὸ ᾿Αθηναίων ἔχθος πρᾶξαι ἡμᾶς ἃ ἐπινοοῦμεν.

οὔκουν χρή, εἴ τῳ καὶ δοκοῦμεν πλήθει ἐπιέναι καὶ ἀσφάλεια πολλὴ εἶναι μὴ ἂν ἐλθεῖν τοὺς ἐναντίους ἡμῖν διὰ μάχης, τούτων ἕνεκα ἀμελέστερόν τι παρεσκευασμένους χωρεῖν, ἀλλὰ καὶ πόλεως ἑκάστης ἡγεμόνα καὶ στρατιώτην τὸ καθ’ αὑτὸν αἰεὶ προσδέχεσθαι ἐς κίνδυνόν τινα ἥξειν.

ἄδηλα γὰρ τὰ τῶν πολέμων, καὶ ἐξ ὀλίγου τὰ πολλὰ καὶ δι’ ὀργῆς αἱ ἐπιχειρήσεις γίγνονται· πολλάκις τε τὸ ἔλασσον πλῆθος δεδιὸς ἄμεινον ἠμύνατο τοὺς πλέονας διὰ τὸ καταφρονοῦντας ἀπαρασκεύους γενέσθαι.

χρὴ δὲ αἰεὶ ἐν τῇ πολεμίᾳ τῇ μὲν γνώμῃ θαρσαλέους στρατεύειν, τῷ δ’ ἔργῳ δεδιότας παρεσκευάσθαι· οὕτω γὰρ πρός τε τὸ ἐπιέναι τοῖς ἐναντίοις εὐψυχότατοι ἂν εἶεν πρός τε τὸ ἐπιχειρεῖσθαι ἀσφαλέ στατοι.

ἡμεῖς δὲ οὐδ’ ἐπὶ ἀδύνατον ἀμύνεσθαι οὕτω πόλιν ἐρχόμεθα, ἀλλὰ τοῖς πᾶσιν ἄριστα παρεσκευασμένην, ὥστε χρὴ καὶ πάνυ ἐλπίζειν διὰ μάχης ἰέναι αὐτούς, εἰ μὴ καὶ νῦν ὥρμηνται ἐν ᾧ οὔπω πάρεσμεν, ἀλλ’ ὅταν ἐν τῇ γῇ ὁρῶσιν ἡμᾶς δῃοῦντάς τε καὶ τἀκείνων φθείροντας.

πᾶσι γὰρ ἐν τοῖς ὄμμασι καὶ ἐν τῷ παραυτίκα ὁρᾶν πάσχοντάς τι ἄηθες ὀργὴ προσπίπτει· καὶ οἱ λογισμῷ ἐλάχιστα χρώμενοι θυμῷ πλεῖστα ἐς ἔργον καθίστανται.

᾿Αθηναίους δὲ καὶ πλέον τι τῶν ἄλλων εἰκὸς τοῦτο δρᾶσαι, οἳ ἄρχειν τε τῶν ἄλλων ἀξιοῦσι καὶ ἐπιόντες τὴν τῶν πέλας δῃοῦν μᾶλλον ἢ τὴν αὑτῶν ὁρᾶν.

ὡς οὖν ἐπὶ τοσαύτην πόλιν στρατεύοντες καὶ μεγίστην δόξαν οἰσόμενοι τοῖς τε προγόνοις καὶ ἡμῖν αὐτοῖς ἐπ’ ἀμφότερα ἐκ τῶν ἀποβαινόντων, ἕπεσθ’ ὅπῃ ἄν τις ἡγῆται, κόσμον καὶ φυλακὴν περὶ παντὸς ποιούμενοι καὶ τὰ παραγγελλόμενα ὀξέως δεχόμενοι· κάλλιστον γὰρ τόδε καὶ ἀσφαλέστατον, πολλοὺς ὄντας ἑνὶ κόσμῳ χρωμένους φαίνεσθαι.’

[12] Τοσαῦτα εἰπὼν καὶ διαλύσας τὸν ξύλλογον ὁ ᾿Αρχίδαμος Μελήσιππον πρῶτον ἀποστέλλει ἐς τὰς ᾿Αθήνας τὸν Διακρίτου ἄνδρα Σπαρτιάτην, εἴ τι ἄρα μᾶλλον ἐνδοῖεν οἱ ᾿Αθηναῖοι ὁρῶντες σφᾶς ἤδη ἐν ὁδῷ ὄντας.

οἱ δὲ οὐ προσεδέξαντο αὐτὸν ἐς τὴν πόλιν οὐδ’ ἐπὶ τὸ κοινόν· ἦν γὰρ Περικλέους γνώμη πρότερον νενικηκυῖα κήρυκα καὶ πρεσβείαν μὴ προσδέχεσθαι Λακεδαιμονίων ἐξεστρατευμένων· ἀποπέμπουσιν οὖν αὐτὸν πρὶν ἀκοῦσαι καὶ ἐκέλευον ἐκτὸς ὅρων εἶναι αὐθημερόν, τό τε λοιπὸν ἀναχωρήσαντας ἐπὶ τὰ σφέτερα αὐτῶν, ἤν τι βούλωνται, πρεσβεύεσθαι. ξυμπέμπουσί τε τῷ Μελησίππῳ ἀγωγούς, ὅπως μηδενὶ ξυγγένηται.

ὁ δ’ ἐπειδὴ ἐπὶ τοῖς ὁρίοις ἐγένετο καὶ ἔμελλε διαλύσεσθαι, τοσόνδε εἰπὼν ἐπορεύετο ὅτι ‘ἥδε ἡ ἡμέρα τοῖς ῞Ελλησι μεγάλων κακῶν ἄρξει.’

ὡς δὲ ἀφίκετο ἐς τὸ στρατόπεδον καὶ ἔγνω ὁ ᾿Αρχίδαμος ὅτι οἱ ᾿Αθηναῖοι οὐδέν πω ἐνδώσουσιν, οὕτω δὴ ἄρας τῷ στρατῷ προυχώρει ἐς τὴν γῆν αὐτῶν.

Βοιωτοὶ δὲ μέρος μὲν τὸ σφέτερον καὶ τοὺς ἱππέας παρείχοντο Πελοποννησίοις ξυστρατεύειν, τοῖς δὲ λειπομένοις ἐς Πλάταιαν ἐλθόντες τὴν γῆν ἐδῄουν.

[13] ῎Ετι δὲ τῶν Πελοποννησίων ξυλλεγομένων τε ἐς τὸν ᾿Ισθμὸν καὶ ἐν ὁδῷ ὄντων, πρὶν ἐσβαλεῖν ἐς τὴν ᾿Αττικήν, Περικλῆς ὁ Ξανθίππου στρατηγὸς ὢν ᾿Αθηναίων δέκατος αὐτός, ὡς ἔγνω τὴν ἐσβολὴν ἐσομένην, ὑποτοπήσας, ὅτι ᾿Αρχίδαμος αὐτῷ ξένος ὢν ἐτύγχανε, μὴ πολλάκις ἢ αὐτὸς ἰδίᾳ βουλόμενος χαρίζεσθαι τοὺς ἀγροὺς αὐτοῦ παραλίπῃ καὶ μὴ δῃώσῃ, ἢ καὶ Λακεδαιμονίων κελευσάντων ἐπὶ διαβολῇ τῇ ἑαυτοῦ γένηται τοῦτο, ὥσπερ καὶ τὰ ἄγη ἐλαύνειν προεῖπον ἕνεκα ἐκείνου, προηγόρευε τοῖς ᾿Αθηναίοις ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ ὅτι ᾿Αρχίδαμος μέν οἱ ξένος εἴη, οὐ μέντοι ἐπὶ κακῷ γε τῆς πόλεως γένοιτο, τοὺς δὲ ἀγροὺς τοὺς ἑαυτοῦ καὶ οἰκίας ἢν ἄρα μὴ δῃώσωσιν οἱ πολέμιοι ὥσπερ καὶ τὰ τῶν ἄλλων, ἀφίησιν αὐτὰ δημόσια εἶναι καὶ μηδεμίαν οἱ ὑποψίαν κατὰ ταῦτα γίγνεσθαι.

παρῄνει δὲ καὶ περὶ τῶν παρόντων ἅπερ καὶ πρότερον, παρασκευάζεσθαί τε ἐς τὸν πόλεμον καὶ τὰ ἐκ τῶν ἀγρῶν ἐσκομίζεσθαι, ἔς τε μάχην μὴ ἐπεξιέναι, ἀλλὰ τὴν πόλιν ἐσελθόντας φυλάσσειν, καὶ τὸ ναυτικόν, ᾗπερ ἰσχύουσιν, ἐξαρτύεσθαι, τά τε τῶν ξυμμάχων διὰ χειρὸς ἔχειν, λέγων τὴν ἰσχὺν αὐτοῖς ἀπὸ τούτων εἶναι τῶν χρημάτων τῆς προσόδου, τὰ δὲ πολλὰ τοῦ πολέμου γνώμῃ καὶ χρημάτων περιουσίᾳ κρατεῖσθαι.

θαρσεῖν τε ἐκέλευε προσιόντων μὲν ἑξακοσίων ταλάντων ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ φόρου κατ’ ἐνιαυτὸν ἀπὸ τῶν ξυμμάχων τῇ πόλει ἄνευ τῆς ἄλλης προσόδου, ὑπαρχόντων δὲ ἐν τῇ ἀκροπόλει ἔτι τότε ἀργυρίου ἐπισήμου ἑξακισχιλίων ταλάντων (τὰ γὰρ πλεῖστα τριακοσίων ἀποδέοντα μύρια ἐγένετο, ἀφ’ ὧν ἔς τε τὰ προπύλαια τῆς ἀκροπόλεως καὶ τἆλλα οἰκοδομήματα καὶ ἐς Ποτείδαιαν ἀπανηλώθη),

χωρὶς δὲ χρυσίου ἀσήμου καὶ ἀργυρίου ἔν τε ἀναθήμασιν ἰδίοις καὶ δημοσίοις καὶ ὅσα ἱερὰ σκεύη περί τε τὰς πομπὰς καὶ τοὺς ἀγῶνας καὶ σκῦλα Μηδικὰ καὶ εἴ τι τοιουτότροπον, οὐκ ἐλάσσονος [ἦν] ἢ πεντακοσίων ταλάντων.

ἔτι δὲ καὶ τὰ ἐκ τῶν ἄλλων ἱερῶν προσετίθει χρήματα οὐκ ὀλίγα, οἷς χρήσεσθαι αὐτούς, καὶ ἢν πάνυ ἐξείργωνται πάντων, καὶ αὐτῆς τῆς θεοῦ τοῖς περικειμένοις χρυσίοις· ἀπέφαινε δ’ ἔχον τὸ ἄγαλμα τεσσαράκοντα τάλαντα σταθμὸν χρυσίου ἀπέφθου, καὶ περιαιρετὸν εἶναι ἅπαν. χρησαμένους τε ἐπὶ σωτηρίᾳ ἔφη χρῆναι μὴ ἐλάσσω ἀντικαταστῆσαι πάλιν.

χρήμασι μὲν οὖν οὕτως ἐθάρσυνεν αὐτούς, ὁπλίτας δὲ τρισχιλίους καὶ μυρίους εἶναι ἄνευ τῶν ἐν τοῖς φρουρίοις καὶ τῶν παρ’ ἔπαλξιν ἑξακισχιλίων καὶ μυρίων.

τοσοῦτοι γὰρ ἐφύλασσον τὸ πρῶτον ὁπότε οἱ πολέμιοι ἐσβάλοιεν, ἀπό τε τῶν πρεσβυτάτων καὶ τῶν νεωτάτων, καὶ μετοίκων ὅσοι ὁπλῖται ἦσαν. τοῦ τε γὰρ Φαληρικοῦ τείχους στάδιοι ἦσαν πέντε καὶ τριάκοντα πρὸς τὸν κύκλον τοῦ ἄστεως, καὶ αὐτοῦ τοῦ κύκλου τὸ φυλασσόμενον τρεῖς καὶ τεσσαράκοντα (ἔστι δὲ αὐτοῦ ὃ καὶ ἀφύλακτον ἦν, τὸ μεταξὺ τοῦ τε μακροῦ καὶ τοῦ Φαληρικοῦ), τὰ δὲ μακρὰ τείχη πρὸς τὸν Πειραιᾶ τεσσαράκοντα σταδίων, ὧν τὸ ἔξωθεν ἐτηρεῖτο· καὶ τοῦ Πειραιῶς ξὺν Μουνιχίᾳ ἑξήκοντα μὲν σταδίων ὁ ἅπας περίβολος, τὸ δ’ ἐν φυλακῇ ὂν ἥμισυ τούτου.

ἱππέας δὲ ἀπέφαινε διακοσίους καὶ χιλίους ξὺν ἱπποτοξόταις, ἑξακοσίους δὲ καὶ χιλίους τοξότας, καὶ τριήρεις τὰς πλωίμους τριακοσίας.
ταῦτα γὰρ ὑπῆρχεν ᾿Αθηναίοις καὶ οὐκ ἐλάσσω ἕκαστα τούτων, ὅτε ἡ ἐσβολὴ τὸ πρῶτον ἔμελλε Πελοποννησίων ἔσεσθαι καὶ ἐς τὸν πόλεμον καθίσταντο. ἔλεγε δὲ καὶ ἄλλα οἷάπερ εἰώθει Περικλῆς ἐς ἀπόδειξιν τοῦ περιέσεσθαι τῷ πολέμῳ.

[14] Οἱ δὲ ᾿Αθηναῖοι ἀκούσαντες ἀνεπείθοντό τε καὶ ἐσεκομίζοντο ἐκ τῶν ἀγρῶν παῖδας καὶ γυναῖκας καὶ τὴν ἄλλην κατασκευὴν ᾗ κατ’ οἶκον ἐχρῶντο, καὶ αὐτῶν τῶν οἰκιῶν καθαιροῦντες τὴν ξύλωσιν· πρόβατα δὲ καὶ ὑποζύγια ἐς τὴν Εὔβοιαν διεπέμψαντο καὶ ἐς τὰς νήσους τὰς ἐπικειμένας.
χαλεπῶς δὲ αὐτοῖς διὰ τὸ αἰεὶ εἰωθέναι τοὺς πολλοὺς ἐν τοῖς ἀγροῖς διαιτᾶσθαι ἡ ἀνάστασις ἐγίγνετο.

[15] ξυνεβεβήκει δὲ ἀπὸ τοῦ πάνυ ἀρχαίου ἑτέρων μᾶλλον ᾿Αθηναίοις τοῦτο. ἐπὶ γὰρ Κέκροπος καὶ τῶν πρώτων βασιλέων ἡ ᾿Αττικὴ ἐς Θησέα αἰεὶ κατὰ πόλεις ᾠκεῖτο πρυτανεῖά τε ἐχούσας καὶ ἄρχοντας, καὶ ὁπότε μή τι δείσειαν, οὐ ξυνῇσαν βουλευσόμενοι ὡς τὸν βασιλέα, ἀλλ’ αὐτοὶ ἕκαστοι ἐπολίτευον καὶ ἐβουλεύοντο· καί τινες καὶ ἐπολέμησάν ποτε αὐτῶν, ὥσπερ καὶ ᾿Ελευσίνιοι μετ’ Εὐμόλπου πρὸς ᾿Ερεχθέα.

ἐπειδὴ δὲ Θησεὺς ἐβασίλευσε, γενόμενος μετὰ τοῦ ξυνετοῦ καὶ δυνατὸς τά τε ἄλλα διεκόσμησε τὴν χώραν καὶ καταλύσας τῶν ἄλλων πόλεων τά τε βουλευτήρια καὶ τὰς ἀρχὰς ἐς τὴν νῦν πόλιν οὖσαν, ἓν βουλευτήριον ἀποδείξας καὶ πρυτανεῖον, ξυνῴκισε πάντας, καὶ νεμομένους τὰ αὑτῶν ἑκάστους ἅπερ καὶ πρὸ τοῦ ἠνάγκασε μιᾷ πόλει ταύτῃ χρῆσθαι, ἣ ἁπάντων ἤδη ξυντελούντων ἐς αὐτὴν μεγάλη γενομένη παρεδόθη ὑπὸ Θησέως τοῖς ἔπειτα· καὶ ξυνοίκια ἐξ ἐκείνου ᾿Αθηναῖοι ἔτι καὶ νῦν τῇ θεῷ ἑορτὴν δημοτελῆ ποιοῦσιν.

τὸ δὲ πρὸ τοῦ ἡ ἀκρόπολις ἡ νῦν οὖσα πόλις ἦν, καὶ τὸ ὑπ’ αὐτὴν πρὸς νότον μάλιστα τετραμμένον.

τεκμήριον δέ· τὰ γὰρ ἱερὰ ἐν αὐτῇ τῇ ἀκροπόλει καὶ ἄλλων θεῶν ἐστὶ καὶ τὰ ἔξω πρὸς τοῦτο τὸ μέρος τῆς πόλεως μᾶλλον ἵδρυται, τό τε τοῦ Διὸς τοῦ ᾿Ολυμπίου καὶ τὸ Πύθιον καὶ τὸ τῆς Γῆς καὶ τὸ <τοῦ> ἐν Λίμναις Διονύσου, ᾧ τὰ ἀρχαιότερα Διονύσια [τῇ δωδεκάτῃ] ποιεῖται ἐν μηνὶ ᾿Ανθεστηριῶνι, ὥσπερ καὶ οἱ ἀπ’ ᾿Αθηναίων ῎Ιωνες ἔτι καὶ νῦν νομίζουσιν. ἵδρυται δὲ καὶ ἄλλα ἱερὰ ταύτῃ ἀρχαῖα.

καὶ τῇ κρήνῃ τῇ νῦν μὲν τῶν τυράννων οὕτω σκευασάντων ᾿Εννεακρούνῳ καλουμένῃ, τὸ δὲ πάλαι φανερῶν τῶν πηγῶν οὐσῶν Καλλιρρόῃ ὠνομασμένῃ, ἐκεῖνοί τε ἐγγὺς οὔσῃ τὰ πλείστου ἄξια ἐχρῶντο, καὶ νῦν ἔτι ἀπὸ τοῦ ἀρχαίου πρό τε γαμικῶν καὶ ἐς ἄλλα τῶν ἱερῶν νομίζεται τῷ ὕδατι χρῆσθαι·

καλεῖται δὲ διὰ τὴν παλαιὰν ταύτῃ κατοίκησιν καὶ ἡ ἀκρόπολις μέχρι τοῦδε ἔτι ὑπ’ ᾿Αθηναίων πόλις.

[16] τῇ τε οὖν ἐπὶ πολὺ κατὰ τὴν χώραν αὐτονόμῳ οἰκήσει μετεῖχον οἱ ᾿Αθηναῖοι, καὶ ἐπειδὴ ξυνῳκίσθησαν, διὰ τὸ ἔθος ἐν τοῖς ἀγροῖς ὅμως οἱ πλείους τῶν τε ἀρχαίων καὶ τῶν ὕστερον μέχρι τοῦδε τοῦ πολέμου γενόμενοί τε καὶ οἰκήσαντες οὐ ῥᾳδίως πανοικεσίᾳ τὰς μεταναστάσεις ἐποιοῦντο,
ἄλλως τε καὶ ἄρτι ἀνειληφότες τὰς κατασκευὰς μετὰ τὰ Μηδικά· ἐβαρύνοντο δὲ καὶ χαλεπῶς ἔφερον οἰκίας τε καταλείποντες καὶ ἱερὰ ἃ διὰ παντὸς ἦν αὐτοῖς ἐκ τῆς κατὰ τὸ ἀρχαῖον πολιτείας πάτρια δίαιτάν τε μέλλοντες μεταβάλλειν καὶ οὐδὲν ἄλλο ἢ πόλιν τὴν αὑτοῦ ἀπολείπων ἕκαστος.

[17] ἐπειδή τε ἀφίκοντο ἐς τὸ ἄστυ, ὀλίγοις μέν τισιν ὑπῆρχον οἰκήσεις καὶ παρὰ φίλων τινὰς ἢ οἰκείων καταφυγή, οἱ δὲ πολλοὶ τά τε ἐρῆμα τῆς πόλεως ᾤκησαν καὶ τὰ ἱερὰ καὶ τὰ ἡρῷα πάντα πλὴν τῆς ἀκροπόλεως καὶ τοῦ ᾿Ελευσινίου καὶ εἴ τι ἄλλο βεβαίως κλῃστὸν ἦν· τό τε Πελαργικὸν καλούμενον τὸ ὑπὸ τὴν ἀκρόπολιν, ὃ καὶ ἐπάρατόν τε ἦν μὴ οἰκεῖν καί τι καὶ Πυθικοῦ μαντείου ἀκροτελεύτιον τοιόνδε διεκώλυε, λέγον ὡς ‘τὸ Πελαργικὸν ἀργὸν ἄμεινον,’ ὅμως ὑπὸ τῆς παραχρῆμα ἀνάγκης ἐξῳκήθη.

καί μοι δοκεῖ τὸ μαντεῖον τοὐναντίον ξυμβῆναι ἢ προσεδέχοντο· οὐ γὰρ διὰ τὴν παράνομον ἐνοίκησιν αἱ ξυμφοραὶ γενέσθαι τῇ πόλει, ἀλλὰ διὰ τὸν πόλεμον ἡ ἀνάγκη τῆς οἰκήσεως, ὃν οὐκ ὀνομάζον τὸ μαντεῖον προῄδει μὴ ἐπ’ ἀγαθῷ ποτὲ αὐτὸ κατοικισθησόμενον.

κατεσκευάσαντο δὲ καὶ ἐν τοῖς πύργοις τῶν τειχῶν πολλοὶ καὶ ὡς ἕκαστός που ἐδύνατο· οὐ γὰρ ἐχώρησε ξυνελθόντας αὐτοὺς ἡ πόλις, ἀλλ’ ὕστερον δὴ τά τε μακρὰ τείχη ᾤκησαν κατανειμάμενοι καὶ τοῦ Πειραιῶς τὰ πολλά.

ἅμα δὲ καὶ τῶν πρὸς τὸν πόλεμον ἥπτοντο, ξυμμάχους τε ἀγείροντες καὶ τῇ Πελοποννήσῳ ἑκατὸν νεῶν ἐπίπλουν ἐξαρτύοντες.
καὶ οἱ μὲν ἐν τούτῳ παρασκευῆς ἦσαν.

[18] ῾Ο δὲ στρατὸς τῶν Πελοποννησίων προϊὼν ἀφίκετο τῆς ᾿Αττικῆς ἐς Οἰνόην πρῶτον, ᾗπερ ἔμελλον ἐσβαλεῖν. καὶ ὡς ἐκαθέζοντο, προσβολὰς παρεσκευάζοντο τῷ τείχει ποιησόμενοι μηχαναῖς τε καὶ ἄλλῳ τρόπῳ·
ἡ γὰρ Οἰνόη οὖσα ἐν μεθορίοις τῆς ᾿Αττικῆς καὶ Βοιωτίας ἐτετείχιστο, καὶ αὐτῷ φρουρίῳ οἱ ᾿Αθηναῖοι ἐχρῶντο ὁπότε πόλεμος καταλάβοι. τάς τε οὖν προσβολὰς ηὐτρεπίζοντο καὶ ἄλλως ἐνδιέτριψαν χρόνον περὶ αὐτήν.

αἰτίαν τε οὐκ ἐλαχίστην ᾿Αρχίδαμος ἔλαβεν ἀπ’ αὐτοῦ, δοκῶν καὶ ἐν τῇ ξυναγωγῇ τοῦ πολέμου μαλακὸς εἶναι καὶ τοῖς ᾿Αθηναίοις ἐπιτήδειος, οὐ παραινῶν προθύμως πολεμεῖν· ἐπειδή τε ξυνελέγετο ὁ στρατός, ἥ τε ἐν τῷ ᾿Ισθμῷ ἐπιμονὴ γενομένη καὶ κατὰ τὴν ἄλλην πορείαν ἡ σχολαιότης διέβαλεν αὐτόν, μάλιστα δὲ ἡ ἐν τῇ Οἰνόῃ ἐπίσχεσις.

οἱ γὰρ ᾿Αθηναῖοι ἐσεκομίζοντο ἐν τῷ χρόνῳ τούτῳ, καὶ ἐδόκουν οἱ Πελοποννήσιοι ἐπελθόντες ἂν διὰ τάχους πάντα ἔτι ἔξω καταλαβεῖν, εἰ μὴ διὰ τὴν ἐκείνου μέλλησιν.

ἐν τοιαύτῃ μὲν ὀργῇ ὁ στρατὸς τὸν ᾿Αρχίδαμον ἐν τῇ καθέδρᾳ εἶχεν. ὁ δὲ προσδεχόμενος, ὡς λέγεται, τοὺς ᾿Αθηναίους τῆς γῆς ἔτι ἀκεραίου οὔσης ἐνδώσειν τι καὶ κατοκνήσειν περιιδεῖν αὐτὴν τμηθεῖσαν, ἀνεῖχεν.

[19] ἐπειδὴ μέντοι προσβαλόντες τῇ Οἰνόῃ καὶ πᾶσαν ἰδέαν πειράσαντες οὐκ ἐδύναντο ἑλεῖν, οἵ τε ᾿Αθηναῖοι οὐδὲν ἐπεκηρυκεύοντο, οὕτω δὴ ὁρμήσαντες ἀπ’ αὐτῆς μετὰ τὰ ἐν Πλαταίᾳ [τῶν ἐσελθόντων Θηβαίων] γενόμενα ἡμέρᾳ ὀγδοηκοστῇ μάλιστα, θέρους καὶ τοῦ σίτου ἀκμάζοντος, ἐσέβαλον ἐς τὴν ᾿Αττικήν· ἡγεῖτο δὲ ᾿Αρχίδαμος ὁ Ζευξιδάμου, Λακεδαιμονίων βασιλεύς.

καὶ καθεζόμενοι ἔτεμνον πρῶτον μὲν ᾿Ελευσῖνα καὶ τὸ Θριάσιον πεδίον καὶ τροπήν τινα τῶν ᾿Αθηναίων ἱππέων περὶ τοὺς ῾Ρείτους καλουμένους ἐποιήσαντο· ἔπειτα προυχώρουν ἐν δεξιᾷ ἔχοντες τὸ Αἰγάλεων ὄρος διὰ Κρωπιᾶς, ἕως ἀφίκοντο ἐς ᾿Αχαρνάς, χωρίον μέγιστον τῆς ᾿Αττικῆς τῶν δήμων καλουμένων, καὶ καθεζόμενοι ἐς αὐτὸ στρατόπεδόν τε ἐποιήσαντο χρόνον τε πολὺν ἐμμείναντες ἔτεμνον.

[20] γνώμῃ δὲ τοιᾷδε λέγεται τὸν ᾿Αρχίδαμον περί τε τὰς ᾿Αχαρνὰς ὡς ἐς μάχην ταξάμενον μεῖναι καὶ ἐς τὸ πεδίον ἐκείνῃ τῇ ἐσβολῇ οὐ καταβῆναι·
τοὺς γὰρ ᾿Αθηναίους ἤλπιζεν, ἀκμάζοντάς τε νεότητι πολλῇ καὶ παρεσκευασμένους ἐς πόλεμον ὡς οὔπω πρότερον, ἴσως ἂν ἐπεξελθεῖν καὶ τὴν γῆν οὐκ ἂν περιιδεῖν τμηθῆναι.

ἐπειδὴ οὖν αὐτῷ ἐς ᾿Ελευσῖνα καὶ τὸ Θριάσιον πεδίον οὐκ ἀπήντησαν, πεῖραν ἐποιεῖτο περὶ τὰς ᾿Αχαρνὰς καθήμενος εἰ ἐπεξίασιν·
ἅμα μὲν γὰρ αὐτῷ ὁ χῶρος ἐπιτήδειος ἐφαίνετο ἐνστρατοπεδεῦσαι, ἅμα δὲ καὶ οἱ ᾿Αχαρνῆς μέγα μέρος ὄντες τῆς πόλεως (τρισχίλιοι γὰρ ὁπλῖται ἐγένοντο) οὐ περιόψεσθαι ἐδόκουν τὰ σφέτερα διαφθαρέντα, ἀλλ’ ὁρμήσειν καὶ τοὺς πάντας ἐς μάχην. εἴ τε καὶ μὴ ἐπεξέλθοιεν ἐκείνῃ τῇ ἐσβολῇ οἱ ᾿Αθηναῖοι, ἀδεέστερον ἤδη ἐς τὸ ὕστερον τό τε πεδίον τεμεῖν καὶ πρὸς αὐτὴν τὴν πόλιν χωρήσεσθαι· τοὺς γὰρ ᾿Αχαρνέας ἐστερημένους τῶν σφετέρων οὐχ ὁμοίως προθύμους ἔσεσθαι ὑπὲρ τῆς τῶν ἄλλων κινδυνεύειν, στάσιν δ’ ἐνέσεσθαι τῇ γνώμῃ.

τοιαύτῃ μὲν διανοίᾳ ὁ ᾿Αρχίδαμος περὶ τὰς ᾿Αχαρνὰς ἦν.

[21] ᾿Αθηναῖοι δὲ μέχρι μὲν οὗ περὶ ᾿Ελευσῖνα καὶ τὸ Θριάσιον πεδίον ὁ στρατὸς ἦν, καί τινα ἐλπίδα εἶχον ἐς τὸ ἐγγυτέρω αὐτοὺς μὴ προϊέναι, μεμνημένοι καὶ Πλειστοάνακτα τὸν Παυσανίου Λακεδαιμονίων βασιλέα, ὅτε ἐσβαλὼν τῆς ᾿Αττικῆς ἐς ᾿Ελευσῖνα καὶ Θριῶζε στρατῷ Πελοποννησίων πρὸ τοῦδε τοῦ πολέμου τέσσαρσι καὶ δέκα ἔτεσιν ἀνεχώρησε πάλιν ἐς τὸ πλέον οὐκέτι προελθών (δι’ ὃ δὴ καὶ ἡ φυγὴ αὐτῷ ἐγένετο ἐκ Σπάρτης δόξαντι χρήμασι πεισθῆναι [τὴν ἀναχώρησιν])·

ἐπειδὴ δὲ περὶ ᾿Αχαρνὰς εἶδον τὸν στρατὸν ἑξήκοντα σταδίους τῆς πόλεως ἀπέχοντα, οὐκέτι ἀνασχετὸν ἐποιοῦντο, ἀλλ’ αὐτοῖς, ὡς εἰκός, γῆς τεμνομένης ἐν τῷ ἐμφανεῖ, ὃ οὔπω ἑοράκεσαν οἵ γε νεώτεροι, οὐδ’ οἱ πρεσβύτεροι πλὴν τὰ ἑοράκεσαν οἵ γε νεώτεροι, οὐδ’ οἱ πρεσβύτεροι πλὴν τὰ Μηδικά, δεινὸν ἐφαίνετο καὶ ἐδόκει τοῖς τε ἄλλοις καὶ μάλιστα τῇ νεότητι ἐπεξιέναι καὶ μὴ περιορᾶν.

κατὰ ξυστάσεις τε γιγνόμενοι ἐν πολλῇ ἔριδι ἦσαν, οἱ μὲν κελεύοντες ἐπεξιέναι, οἱ δέ τινες οὐκ ἐῶντες. χρησμολόγοι τε ᾖδον χρησμοὺς παντοίους, ὧν ἀκροᾶσθαι ὡς ἕκαστος ὥρμητο. οἵ τε ᾿Αχαρνῆς οἰόμενοι παρὰ σφίσιν αὐτοῖς οὐκ ἐλαχίστην μοῖραν εἶναι ᾿Αθηναίων, ὡς αὐτῶν ἡ γῆ ἐτέμνετο, ἐνῆγον τὴν ἔξοδον μάλιστα. παντί τε τρόπῳ ἀνηρέθιστο ἡ πόλις, καὶ τὸν Περικλέα ἐν ὀργῇ εἶχον, καὶ ὧν παρῄνεσε πρότερον ἐμέμνηντο οὐδέν, ἀλλ’ ἐκάκιζον ὅτι στρατηγὸς ὢν οὐκ ἐπεξάγοι, αἴτιόν τε σφίσιν ἐνόμιζον πάντων ὧν ἔπασχον.

[22] Περικλῆς δὲ ὁρῶν μὲν αὐτοὺς πρὸς τὸ παρὸν χαλεπαίνοντας καὶ οὐ τὰ ἄριστα φρονοῦντας, πιστεύων δὲ ὀρθῶς γιγνώσκειν περὶ τοῦ μὴ ἐπεξιέναι, ἐκκλησίαν τε οὐκ ἐποίει αὐτῶν οὐδὲ ξύλλογον οὐδένα, τοῦ μὴ ὀργῇ τι μᾶλλον ἢ γνώμῃ ξυνελθόντας ἐξαμαρτεῖν, τήν τε πόλιν ἐφύλασσε καὶ δι’ ἡσυχίας μάλιστα ὅσον ἐδύνατο εἶχεν.

ἱππέας μέντοι ἐξέπεμπεν αἰεὶ τοῦ μὴ προδρόμους ἀπὸ τῆς στρατιᾶς ἐσπίπτοντας ἐς τοὺς ἀγροὺς τοὺς ἐγγὺς τῆς πόλεως κακουργεῖν· καὶ ἱππομαχία τις ἐγένετο βραχεῖα ἐν Φρυγίοις τῶν τε ᾿Αθηναίων τέλει ἑνὶ τῶν ἱππέων καὶ Θεσσαλοῖς μετ’ αὐτῶν πρὸς τοὺς Βοιωτῶν ἱππέας, ἐν ᾗ οὐκ ἔλασσον ἔσχον οἱ ᾿Αθηναῖοι καὶ Θεσσαλοί, μέχρι οὗ προσβοηθησάντων τοῖς Βοιωτοῖς τῶν ὁπλιτῶν τροπὴ ἐγένετο αὐτῶν καὶ ἀπέθανον τῶν Θεσσαλῶν καὶ ᾿Αθηναίων οὐ πολλοί· ἀνείλοντο μέντοι αὐτοὺς αὐθημερὸν ἀσπόνδους. καὶ οἱ Πελοποννήσιοι τροπαῖον τῇ ὑστεραίᾳ ἔστησαν.

ἡ δὲ βοήθεια αὕτη τῶν Θεσσαλῶν κατὰ τὸ παλαιὸν ξυμμαχικὸν ἐγένετο τοῖς ᾿Αθηναίοις, καὶ ἀφίκοντο παρ’ αὐτοὺς Λαρισαῖοι, Φαρσάλιοι, [Παράσιοι], Κραννώνιοι, Πυράσιοι, Γυρτώνιοι, Φεραῖοι. ἡγοῦντο δὲ αὐτῶν ἐκ μὲν Λαρίσης Πολυμήδης καὶ ᾿Αριστόνους, ἀπὸ τῆς στάσεως ἑκάτερος, ἐκ δὲ Φαρσάλου Μένων· ἦσαν δὲ καὶ τῶν ἄλλων κατὰ πόλεις ἄρχοντες.

[23] Οἱ δὲ Πελοποννήσιοι, ἐπειδὴ οὐκ ἐπεξῇσαν αὐτοῖς οἱ ᾿Αθηναῖοι ἐς μάχην, ἄραντες ἐκ τῶν ᾿Αχαρνῶν ἐδῄουν τῶν δήμων τινὰς ἄλλους τῶν μεταξὺ Πάρνηθος καὶ Βριλησσοῦ ὄρους.
ὄντων δὲ αὐτῶν ἐν τῇ γῇ οἱ ᾿Αθηναῖοι ἀπέστειλαν τὰς ἑκατὸν ναῦς περὶ Πελοπόννησον ἅσπερ παρεσκευάζοντο καὶ χιλίους ὁπλίτας ἐπ’ αὐτῶν καὶ τοξότας τετρακοσίους· ἐστρατήγει δὲ Καρκίνος τε ὁ Ξενοτίμου καὶ Πρωτέας ὁ ᾿Επικλέους καὶ Σωκράτης ὁ ᾿Αντιγένους.
καὶ οἱ μὲν ἄραντες τῇ παρασκευῇ ταύτῃ περιέπλεον, οἱ δὲ Πελοποννήσιοι χρόνον ἐμμείναντες ἐν τῇ ᾿Αττικῇ ὅσου εἶχον τὰ ἐπιτήδεια ἀνεχώρησαν διὰ Βοιωτῶν, οὐχ ᾗπερ ἐσέβαλον· παριόντες δὲ ᾿Ωρωπὸν τὴν γῆν τὴν Γραϊκὴν καλουμένην, ἣν νέμονται ᾿Ωρώπιοι ᾿Αθηναίων ὑπήκοοι, ἐδῄωσαν. ἀφικόμενοι δὲ ἐς Πελοπόννησον διελύθησαν κατὰ πόλεις ἕκαστοι.

[24] ᾿Αναχωρησάντων δὲ αὐτῶν οἱ ᾿Αθηναῖοι φυλακὰς κατεστήσαντο κατὰ γῆν καὶ κατὰ θάλασσαν, ὥσπερ δὴ ἔμελλον διὰ παντὸς τοῦ πολέμου φυλάξειν· καὶ χίλια τάλαντα ἀπὸ τῶν ἐν τῇ ἀκροπόλει χρημάτων ἔδοξεν αὐτοῖς ἐξαίρετα ποιησαμένοις χωρὶς θέσθαι καὶ μὴ ἀναλοῦν, ἀλλ’ ἀπὸ τῶν ἄλλων πολεμεῖν· ἢν δέ τις εἴπῃ ἢ ἐπιψηφίσῃ κινεῖν τὰ χρήματα ταῦτα ἐς ἄλλο τι, ἢν μὴ οἱ πολέμιοι νηίτῃ στρατῷ ἐπιπλέωσι τῇ πόλει καὶ δέῃ ἀμύνασθαι, θάνατον ζημίαν ἐπέθεντο.

τριήρεις τε μετ’ αὐτῶν ἐξαιρέτους ἑκατὸν ἐποιήσαντο κατὰ τὸν ἐνιαυτὸν ἕκαστον τὰς βελτίστας, καὶ τριηράρχους αὐταῖς, ὧν μὴ χρῆσθαι μηδεμιᾷ ἐς ἄλλο τι ἢ μετὰ τῶν χρημάτων περὶ τοῦ αὐτοῦ κινδύνου, ἢν δέῃ.

[25] Οἱ δ’ ἐν ταῖς ἑκατὸν ναυσὶ περὶ Πελοπόννησον ᾿Αθηναῖοι καὶ Κερκυραῖοι μετ’ αὐτῶν πεντήκοντα ναυσὶ προσβεβοηθηκότες καὶ ἄλλοι τινὲς τῶν ἐκεῖ ξυμμάχων ἄλλα τε ἐκάκουν περιπλέοντες καὶ ἐς Μεθώνην τῆς Λακωνικῆς ἀποβάντες τῷ τείχει προσέβαλον ὄντι ἀσθενεῖ καὶ ἀνθρώπων οὐκ ἐνόντων.
ἔτυχε δὲ περὶ τοὺς χώρους τούτους Βρασίδας ὁ Τέλλιδος ἀνὴρ Σπαρτιάτης φρουρὰν ἔχων, καὶ αἰσθόμενος ἐβοήθει τοῖς ἐν τῷ χωρίῳ μετὰ ὁπλιτῶν ἑκατόν. διαδραμὼν δὲ τὸ τῶν ᾿Αθηναίων στρατόπεδον ἐσκεδασμένον κατὰ τὴν χώραν καὶ πρὸς τὸ τεῖχος τετραμμένον ἐσπίπτει ἐς τὴν Μεθώνην καὶ ὀλίγους τινὰς ἐν τῇ ἐσδρομῇ ἀπολέσας τῶν μεθ’ αὑτοῦ τήν τε πόλιν περιεποίησε καὶ ἀπὸ τούτου τοῦ τολμήματος πρῶτος τῶν κατὰ τὸν πόλεμον ἐπῃνέθη ἐν Σπάρτῃ.

οἱ δὲ ᾿Αθηναῖοι ἄραντες παρέπλεον, καὶ σχόντες τῆς ᾿Ηλείας ἐς Φειὰν ἐδῄουν τὴν γῆν ἐπὶ δύο ἡμέρας καὶ προσβοηθήσαντας τῶν ἐκ τῆς κοίλης ῎Ηλιδος τριακοσίους λογάδας καὶ τῶν αὐτόθεν ἐκ τῆς περιοικίδος ᾿Ηλείων μάχῃ ἐκράτησαν.

ἀνέμου δὲ κατιόντος μεγάλου χειμαζόμενοι ἐν ἀλιμένῳ χωρίῳ, οἱ μὲν πολλοὶ ἐπέβησαν ἐπὶ τὰς ναῦς καὶ περιέπλεον τὸν ᾿Ιχθῦν καλούμενον τὴν ἄκραν ἐς τὸν ἐν τῇ Φειᾷ λιμένα, οἱ δὲ Μεσσήνιοι ἐν τούτῳ καὶ ἄλλοι τινὲς οἱ οὐ δυνάμενοι ἐπιβῆναι κατὰ γῆν χωρήσαντες τὴν Φειὰν αἱροῦσιν.

καὶ ὕστερον αἵ τε νῆες περιπλεύσασαι ἀναλαμβάνουσιν αὐτοὺς καὶ ἐξανάγονται ἐκλιπόντες Φειάν, καὶ τῶν ᾿Ηλείων ἡ πολλὴ ἤδη στρατιὰ προσεβεβοηθήκει. παραπλεύσαντες δὲ οἱ ᾿Αθηναῖοι ἐπὶ ἄλλα χωρία ἐδῄουν.

[26] ῾Υπὸ δὲ τὸν αὐτὸν χρόνον τοῦτον ᾿Αθηναῖοι τριάκοντα ναῦς ἐξέπεμψαν περὶ τὴν Λοκρίδα καὶ Εὐβοίας ἅμα φυλακήν·

ἐστρατήγει δὲ αὐτῶν Κλεόπομπος ὁ Κλεινίου. καὶ ἀποβάσεις ποιησάμενος τῆς τε παραθαλασσίου ἔστιν ἃ ἐδῄωσε καὶ Θρόνιον εἷλεν, ὁμήρους τε ἔλαβεν αὐτῶν, καὶ ἐν ᾿Αλόπῃ τοὺς βοηθήσαντας Λοκρῶν μάχῃ ἐκράτησεν.

[27] ᾿Ανέστησαν δὲ καὶ Αἰγινήτας τῷ αὐτῷ θέρει τούτῳ ἐξ Αἰγίνης ᾿Αθηναῖοι, αὐτούς τε καὶ παῖδας καὶ γυναῖκας, ἐπικαλέσαντες οὐχ ἥκιστα τοῦ πολέμου σφίσιν αἰτίους εἶναι· καὶ τὴν Αἴγιναν ἀσφαλέστερον ἐφαίνετο τῇ Πελοποννήσῳ ἐπικειμένην αὑτῶν πέμψαντας ἐποίκους ἔχειν. καὶ ἐξέπεμψαν ὕστερον οὐ πολλῷ ἐς αὐτὴν τοὺς οἰκήτορας.

ἐκ πεσοῦσι δὲ τοῖς Αἰγινήταις οἱ Λακεδαιμόνιοι ἔδοσαν Θυρέαν οἰκεῖν καὶ τὴν γῆν νέμεσθαι, κατά τε τὸ ᾿Αθηναίων διάφορον καὶ ὅτι σφῶν εὐεργέται ἦσαν ὑπὸ τὸν σεισμὸν καὶ τῶν Εἱλώτων τὴν ἐπανάστασιν. ἡ δὲ Θυρεᾶτις γῆ μεθορία τῆς ᾿Αργείας καὶ Λακωνικῆς ἐστίν, ἐπὶ θάλασσαν καθήκουσα. καὶ οἱ μὲν αὐτῶν ἐνταῦθα ᾤκησαν, οἱ δ’ ἐσπάρησαν κατὰ τὴν ἄλλην ῾Ελλάδα.

[28] Τοῦ δ’ αὐτοῦ θέρους νουμηνίᾳ κατὰ σελήνην, ὥσπερ καὶ μόνον δοκεῖ εἶναι γίγνεσθαι δυνατόν, ὁ ἥλιος ἐξέλιπε μετὰ μεσημβρίαν καὶ πάλιν ἀνεπληρώθη, γενόμενος μηνοειδὴς καὶ ἀστέρων τινῶν ἐκφανέντων.

[29] Καὶ ἐν τῷ αὐτῷ θέρει Νυμφόδωρον τὸν Πύθεω ἄνδρα ᾿Αβδηρίτην, οὗ εἶχε τὴν ἀδελφὴν Σιτάλκης, δυνάμενον παρ’ αὐτῷ μέγα οἱ ᾿Αθηναῖοι πρότερον πολέμιον νομίζοντες πρόξενον ἐποιήσαντο καὶ μετεπέμψαντο, βουλόμενοι Σιτάλκην σφίσι τὸν Τήρεω, Θρᾳκῶν βασιλέα, ξύμμαχον γενέσθαι.

ὁ δὲ Τήρης οὗτος ὁ τοῦ Σιτάλκου πατὴρ πρῶτος ᾿Οδρύσαις τὴν μεγάλην βασιλείαν ἐπὶ πλέον τῆς ἄλλης Θρᾴκης ἐποίησεν· πολὺ γὰρ μέρος καὶ αὐτόνομόν ἐστι Θρᾳκῶν.

Τηρεῖ δὲ τῷ Πρόκνην τὴν Πανδίονος ἀπ’ ᾿Αθηνῶν σχόντι γυναῖκα προσήκει ὁ Τήρης οὗτος οὐδέν, οὐδὲ τῆς αὐτῆς Θρᾴκης ἐγένοντο, ἀλλ’ ὁ μὲν ἐν Δαυλίᾳ τῆς Φωκίδος νῦν καλουμένης γῆς [ὁ Τηρεὺς] ᾤκει, τότε ὑπὸ Θρᾳκῶν οἰκουμένης, καὶ τὸ ἔργον τὸ περὶ τὸν ῎Ιτυν αἱ γυναῖκες ἐν τῇ γῇ ταύτῃ ἔπραξαν (πολλοῖς δὲ καὶ τῶν ποιητῶν ἐν ἀηδόνος μνήμῃ Δαυλιὰς ἡ ὄρνις ἐπωνόμασται), εἰκός τε καὶ τὸ κῆδος Πανδίονα ξυνάψασθαι τῆς θυγατρὸς διὰ τοσούτου ἐπ’ ὠφελίᾳ τῇ πρὸς ἀλλήλους μᾶλλον ἢ διὰ πολλῶν ἡμερῶν ἐς ᾿Οδρύσας ὁδοῦ. Τήρης δὲ οὐδὲ τὸ αὐτὸ ὄνομα ἔχων βασιλεύς [τε] πρῶτος ἐν κράτει ᾿Οδρυσῶν ἐγένετο.

οὗ δὴ ὄντα τὸν Σιτάλκην οἱ ᾿Αθηναῖοι ξύμμαχον ἐποιοῦντο, βουλόμενοι σφίσι τὰ ἐπὶ Θρᾴκης χωρία καὶ Περδίκκαν ξυνεξελεῖν αὐτόν.

ἐλθών τε ἐς τὰς ᾿Αθήνας ὁ Νυμφόδωρος τήν τε τοῦ Σιτάλκου ξυμμαχίαν ἐποίησε καὶ Σάδοκον τὸν υἱὸν αὐτοῦ ᾿Αθηναῖον τόν τε ἐπὶ Θρᾴκης πόλεμον ὑπεδέχετο καταλύσειν· πείσειν γὰρ Σιτάλκην πέμπειν στρατιὰν Θρᾳκίαν ᾿Αθηναίοις ἱππέων τε καὶ πελταστῶν.

ξυνεβίβασε δὲ καὶ τὸν Περδίκκαν τοῖς ᾿Αθηναίοις καὶ Θέρμην αὐτῷ ἔπεισεν ἀποδοῦναι· ξυνεστράτευσέ τε εὐθὺς Περδίκκας ἐπὶ Ξαλκιδέας μετὰ ᾿Αθηναίων καὶ Φορμίωνος. οὕτω μὲν Σιτάλκης τε ὁ Τήρεω Θρᾳκῶν βασιλεὺς ξύμμαχος ἐγένετο ᾿Αθηναίοις καὶ Περδίκκας ὁ ᾿Αλεξάνδρου Μακεδόνων βασιλεύς.

[30] Οἱ δ’ ἐν ταῖς ἑκατὸν ναυσὶν ᾿Αθηναῖοι ἔτι ὄντες περὶ Πελοπόννησον Σόλλιόν τε Κορινθίων πόλισμα αἱροῦσι καὶ παραδιδόασι Παλαιρεῦσιν ᾿Ακαρνάνων μόνοις τὴν γῆν καὶ πόλιν νέμεσθαι· καὶ ᾿Αστακόν, ἧς Εὔαρχος ἐτυράννει, λαβόντες κατὰ κράτος καὶ ἐξελάσαντες αὐτὸν τὸ χωρίον ἐς τὴν ξυμμαχίαν προσεποιήσαντο.
ἐπί τε Κεφαλληνίαν τὴν νῆσον προσπλεύσαντες προσηγάγοντο ἄνευ μάχης· κεῖται δὲ ἡ Κεφαλληνία κατὰ ᾿Ακαρνανίαν καὶ Λευκάδα τετράπολις οὖσα, Παλῆς, Κράνιοι, Σαμαῖοι, Προνναῖοι. ὕστερον δ’ οὐ πολλῷ ἀνεχώρησαν αἱ νῆες ἐς τὰς ᾿Αθήνας.

[31] Περὶ δὲ τὸ φθινόπωρον τοῦ θέρους τούτου ᾿Αθηναῖοι πανδημεί, αὐτοὶ καὶ οἱ μέτοικοι, ἐσέβαλον ἐς τὴν Μεγαρίδα Περικλέους τοῦ Ξανθίππου στρατηγοῦντος. καὶ οἱ περὶ Πελοπόννησον ᾿Αθηναῖοι ἐν ταῖς ἑκατὸν ναυσίν (ἔτυχον γὰρ ἤδη ἐν Αἰγίνῃ ὄντες ἐπ’ οἴκου ἀνακομιζόμενοι) ὡς ᾔσθοντο τοὺς ἐκ τῆς πόλεως πανστρατιᾷ ἐν Μεγάροις ὄντας, ἔπλευσαν παρ’ αὐτοὺς καὶ ξυνεμείχθησαν.
στρατόπεδόν τε μέγιστον δὴ τοῦτο ἁθρόον ᾿Αθηναίων ἐγένετο, ἀκμαζούσης ἔτι τῆς πόλεως καὶ οὔπω νενοσηκυίας· μυρίων γὰρ ὁπλιτῶν οὐκ ἐλάσσους ἦσαν αὐτοὶ ᾿Αθηναῖοι (χωρὶς δὲ αὐτοῖς οἱ ἐν Ποτειδαίᾳ τρισχίλιοι ἦσαν), μέτοικοι δὲ ξυνεσέβαλον οὐκ ἐλάσσους τρισχιλίων ὁπλιτῶν, χωρὶς δὲ ὁ ἄλλος ὅμιλος ψιλῶν οὐκ ὀλίγος. δῃώσαντες δὲ τὰ πολλὰ τῆς γῆς ἀνεχώρησαν.

ἐγένοντο δὲ καὶ ἄλλαι ὕστερον ἐν τῷ πολέμῳ κατὰ ἔτος ἕκαστον ἐσβολαὶ ᾿Αθηναίων ἐς τὴν Μεγαρίδα καὶ ἱππέων καὶ πανστρατιᾷ, μέχρι οὗ Νίσαια ἑάλω ὑπ’ ᾿Αθηναίων.

[32] ᾿Ετειχίσθη δὲ καὶ ᾿Αταλάντη ὑπὸ ᾿Αθηναίων φρούριον τοῦ θέρους τούτου τελευτῶντος, ἡ ἐπὶ Λοκροῖς τοῖς ᾿Οπουντίοις νῆσος ἐρήμη πρότερον οὖσα, τοῦ μὴ λῃστὰς ἐκπλέοντας ἐξ ᾿Οποῦντος καὶ τῆς ἄλλης Λοκρίδος κακουργεῖν τὴν Εὔβοιαν. Ταῦτα μὲν ἐν τῷ θέρει τούτῳ μετὰ τὴν Πελοποννησίων ἐκ τῆς ᾿Αττικῆς ἀναχώρησιν ἐγένετο.

[33] τοῦ δ’ ἐπιγιγνομένου χειμῶνος Εὔαρχος ὁ ᾿Ακαρνὰν βουλόμενος ἐς τὴν ᾿Αστακὸν κατελθεῖν πείθει Κορινθίους τεσσαράκοντα ναυσὶ καὶ πεντακοσίοις καὶ χιλίοις ὁπλίταις ἑαυτὸν κατάγειν πλεύσαντας, καὶ αὐτὸς ἐπικούρους τινὰς προσεμισθώσατο· ἦρχον δὲ τῆς στρατιᾶς Εὐφαμίδας τε ὁ ᾿Αριστωνύμου καὶ Τιμόξενος ὁ Τιμοκράτους καὶ Εὔμαχος ὁ Ξρύσιδος.
καὶ πλεύσαντες κατήγαγον· καὶ τῆς ἄλλης ᾿Ακαρνανίας τῆς περὶ θάλασσαν ἔστιν ἃ χωρία βουλόμενοι προσποιήσασθαι καὶ πειραθέντες, ὡς οὐκ ἐδύναντο, ἀπέπλεον ἐπ’ οἴκου.
σχόντες δ’ ἐν τῷ παράπλῳ ἐς Κεφαλληνίαν καὶ ἀπόβασιν ποιησάμενοι ἐς τὴν Κρανίων γῆν, ἀπατηθέντες ὑπ’ αὐτῶν ἐξ ὁμολογίας τινὸς ἄνδρας τε ἀποβάλλουσι σφῶν αὐτῶν, ἐπιθεμένων ἀπροσδοκήτοις τῶν Κρανίων, καὶ βιαιότερον ἀναγαγόμενοι ἐκομίσθησαν ἐπ’ οἴκου.

[34] ᾿Εν δὲ τῷ αὐτῷ χειμῶνι ᾿Αθηναῖοι τῷ πατρίῳ νόμῳ χρώμενοι δημοσίᾳ ταφὰς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων τρόπῳ τοιῷδε.
τὰ μὲν ὀστᾶ προτίθενται τῶν ἀπογενομένων πρότριτα σκηνὴν ποιήσαντες, καὶ ἐπιφέρει τῷ αὑτοῦ ἕκαστος ἤν τι βούληται·

ἐπειδὰν δὲ ἡ ἐκφορὰ ᾖ, λάρνακας κυπαρισσίνας ἄγουσιν ἅμαξαι, φυλῆς ἑκάστης μίαν· ἔνεστι δὲ τὰ ὀστᾶ ἧς ἕκαστος ἦν φυλῆς. μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἳ ἂν μὴ εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν.

ξυνεκφέρει δὲ ὁ βουλόμενος καὶ ἀστῶν καὶ ξένων, καὶ γυναῖκες πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπὶ τὸν τάφον ὀλοφυρόμεναι.
τιθέασιν οὖν ἐς τὸ δημόσιον σῆμα, ὅ ἐστιν ἐπὶ τοῦ καλλίστου προαστείου τῆς πόλεως, καὶ αἰεὶ ἐν αὐτῷ θάπτουσι τοὺς ἐκ τῶν πολέμων, πλήν γε τοὺς ἐν Μαραθῶνι· ἐκείνων δὲ διαπρεπῆ τὴν ἀρετὴν κρίναντες αὐτοῦ καὶ τὸν τάφον ἐποίησαν.

ἐπειδὰν δὲ κρύψωσι γῇ, ἀνὴρ ᾑρημένος ὑπὸ τῆς πόλεως, ὃς ἂν γνώμῃ τε δοκῇ μὴ ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ, λέγει ἐπ’ αὐτοῖς ἔπαινον τὸν πρέποντα· μετὰ δὲ τοῦτο ἀπέρχονται.

ὧδε μὲν θάπτουσιν· καὶ διὰ παντὸς τοῦ πολέμου, ὁπότε ξυμβαίη αὐτοῖς, ἐχρῶντο τῷ νόμῳ.
ἐπὶ δ’ οὖν τοῖς πρώτοις τοῖσδε Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν. καὶ ἐπειδὴ καιρὸς ἐλάμβανε, προελθὼν ἀπὸ τοῦ σήματος ἐπὶ βῆμα ὑψηλὸν πεποιημένον, ὅπως ἀκούοιτο ὡς ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου, ἔλεγε τοιάδε.

[35] ‘Οἱ μὲν πολλοὶ τῶν ἐνθάδε ἤδη εἰρηκότων ἐπαινοῦσι τὸν προσθέντα τῷ νόμῳ τὸν λόγον τόνδε, ὡς καλὸν ἐπὶ τοῖς ἐκ τῶν πολέμων θαπτομένοις ἀγορεύεσθαι αὐτόν. ἐμοὶ δὲ ἀρκοῦν ἂν ἐδόκει εἶναι ἀνδρῶν ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμάς, οἷα καὶ νῦν περὶ τὸν τάφον τόνδε δημοσίᾳ παρασκευασθέντα ὁρᾶτε, καὶ μὴ ἐν ἑνὶ ἀνδρὶ πολλῶν ἀρετὰς κινδυνεύεσθαι εὖ τε καὶ χεῖρον εἰπόντι πιστευθῆναι.

χαλεπὸν γὰρ τὸ μετρίως εἰπεῖν ἐν ᾧ μόλις καὶ ἡ δόκησις τῆς ἀληθείας βεβαιοῦται. ὅ τε γὰρ ξυνειδὼς καὶ εὔνους ἀκροατὴς τάχ’ ἄν τι ἐνδεεστέρως πρὸς ἃ βούλεταί τε καὶ ἐπίσταται νομίσειε δηλοῦσθαι, ὅ τε ἄπειρος ἔστιν ἃ καὶ πλεονάζεσθαι, διὰ φθόνον, εἴ τι ὑπὲρ τὴν αὑτοῦ φύσιν ἀκούοι. μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσι περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν· τῷ δὲ ὑπερβάλλοντι αὐτῶν φθονοῦντες ἤδη καὶ ἀπιστοῦσιν.

ἐπειδὴ δὲ τοῖς πάλαι οὕτως ἐδοκιμάσθη ταῦτα καλῶς ἔχειν, χρὴ καὶ ἐμὲ ἑπόμενον τῷ νόμῳ πειρᾶσθαι ὑμῶν τῆς ἑκάστου βουλήσεώς τε καὶ δόξης τυχεῖν ὡς ἐπὶ πλεῖστον.

[36] ‘῎Αρξομαι δὲ ἀπὸ τῶν προγόνων πρῶτον· δίκαιον γὰρ αὐτοῖς καὶ πρέπον δὲ ἅμα ἐν τῷ τοιῷδε τὴν τιμὴν ταύτην τῆς μνήμης δίδοσθαι. τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε ἐλευθέραν δι’ ἀρετὴν παρέδοσαν.
καὶ ἐκεῖνοί τε ἄξιοι ἐπαίνου καὶ ἔτι μᾶλλον οἱ πατέρες ἡμῶν· κτησάμενοι γὰρ πρὸς οἷς ἐδέξαντο ὅσην ἔχομεν ἀρχὴν οὐκ ἀπόνως ἡμῖν τοῖς νῦν προσκατέλιπον.
τὰ δὲ πλείω αὐτῆς αὐτοὶ ἡμεῖς οἵδε οἱ νῦν ἔτι ὄντες μάλιστα ἐν τῇ καθεστηκυίᾳ ἡλικίᾳ ἐπηυξήσαμεν καὶ τὴν πόλιν τοῖς πᾶσι παρεσκευάσαμεν καὶ ἐς πόλεμον καὶ ἐς εἰρήνην αὐταρκεστάτην.
ὧν ἐγὼ τὰ μὲν κατὰ πολέμους ἔργα, οἷς ἕκαστα ἐκτήθη, ἢ εἴ τι αὐτοὶ ἢ οἱ πατέρες ἡμῶν βάρβαρον ἢ ῞Ελληνα πολέμιον ἐπιόντα προθύμως ἠμυνάμεθα, μακρηγορεῖν ἐν εἰδόσιν οὐ βουλόμενος ἐάσω· ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας καὶ τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα ἐγένετο, ταῦτα δηλώσας πρῶτον εἶμι καὶ ἐπὶ τὸν τῶνδε ἔπαινον, νομίζων ἐπί τε τῷ παρόντι οὐκ ἂν ἀπρεπῆ λεχθῆναι αὐτὰ καὶ τὸν πάντα ὅμιλον καὶ ἀστῶν καὶ ξένων ξύμφορον εἶναι ἐπακοῦσαι αὐτῶν.

[37] ‘Χρώμεθα γὰρ πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ τοὺς τῶν πέλας νόμους, παράδειγμα δὲ μᾶλλον αὐτοὶ ὄντες τισὶν ἢ μιμούμενοι ἑτέρους. καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλ’ ἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται· μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους πρὸς τὰ ἴδια διάφορα πᾶσι τὸ ἴσον, κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν, ὡς ἕκαστος ἔν τῳ εὐδοκιμεῖ, οὐκ ἀπὸ μέρους τὸ πλέον ἐς τὰ κοινὰ ἢ ἀπ’ ἀρετῆς προτιμᾶται, οὐδ’ αὖ κατὰ πενίαν, ἔχων γέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ κεκώλυται.

ἐλευθέρως δὲ τά τε πρὸς τὸ κοινὸν πολιτεύομεν καὶ ἐς τὴν πρὸς ἀλλήλους τῶν καθ’ ἡμέραν ἐπιτηδευμάτων ὑποψίαν, οὐ δι’ ὀργῆς τὸν πέλας, εἰ καθ’ ἡδονήν τι δρᾷ, ἔχοντες, οὐδὲ ἀζημίους μέν, λυπηρὰς δὲ τῇ ὄψει ἀχθηδόνας προστιθέμενοι.

ἀνεπαχθῶς δὲ τὰ ἴδια προσομιλοῦντες τὰ δημόσια διὰ δέος μάλιστα οὐ παρανομοῦμεν, τῶν τε αἰεὶ ἐν ἀρχῇ ὄντων ἀκροάσει καὶ τῶν νόμων, καὶ μάλιστα αὐτῶν ὅσοι τε ἐπ’ ὠφελίᾳ τῶν ἀδικουμένων κεῖνται καὶ ὅσοι ἄγραφοι ὄντες αἰσχύνην ὁμολογουμένην φέρουσιν.

[38] ‘Καὶ μὴν καὶ τῶν πόνων πλείστας ἀναπαύλας τῇ γνώμῃ ἐπορισάμεθα, ἀγῶσι μέν γε καὶ θυσίαις διετησίοις νομίζοντες, ἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσιν, ὧν καθ’ ἡμέραν ἡ τέρψις τὸ λυπηρὸν ἐκπλήσσει. ἐπεσέρχεται δὲ διὰ μέγεθος τῆς πόλεως ἐκ πάσης γῆς τὰ πάντα, καὶ ξυμβαίνει ἡμῖν μηδὲν οἰκειοτέρᾳ τῇ ἀπολαύσει τὰ αὐτοῦ ἀγαθὰ γιγνόμενα καρποῦσθαι ἢ καὶ τὰ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων.

[39] ‘Διαφέρομεν δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε. τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν, καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ· καὶ ἐν ταῖς παιδείαις οἱ μὲν ἐπιπόνῳ ἀσκήσει εὐθὺς νέοι ὄντες τὸ ἀνδρεῖον μετέρχονται, ἡμεῖς δὲ ἀνειμένως διαιτώμενοι οὐδὲν ἧσσον ἐπὶ τοὺς ἰσοπαλεῖς κινδύνους χωροῦμεν.

τεκμήριον δέ· οὔτε γὰρ Λακεδαιμόνιοι καθ’ ἑαυτούς, μεθ’ ἁπάντων δὲ ἐς τὴν γῆν ἡμῶν στρατεύουσι, τήν τε τῶν πέλας αὐτοὶ ἐπελθόντες οὐ χαλεπῶς ἐν τῇ ἀλλοτρίᾳ τοὺς περὶ τῶν οἰκείων ἀμυνομένους μαχόμενοι τὰ πλείω κρατοῦμεν.

ἁθρόᾳ τε τῇ δυνάμει ἡμῶν οὐδείς πω πολέμιος ἐνέτυχε διὰ τὴν τοῦ ναυτικοῦ τε ἅμα ἐπιμέλειαν καὶ τὴν ἐν τῇ γῇ ἐπὶ πολλὰ ἡμῶν αὐτῶν ἐπίπεμψιν· ἢν δέ που μορίῳ τινὶ προσμείξωσι, κρατήσαντές τέ τινας ἡμῶν πάντας αὐχοῦσιν ἀπεῶσθαι καὶ νικηθέντες ὑφ’ ἁπάντων ἡσσῆσθαι.

καίτοι εἰ ῥᾳθυμίᾳ μᾶλλον ἢ πόνων μελέτῃ καὶ μὴ μετὰ νόμων τὸ πλέον ἢ τρόπων ἀνδρείας ἐθέλομεν κινδυνεύειν, περιγίγνεται ἡμῖν τοῖς τε μέλλουσιν ἀλγεινοῖς μὴ προκάμνειν, καὶ ἐς αὐτὰ ἐλθοῦσι μὴ ἀτολμοτέρους τῶν αἰεὶ μοχθούντων φαίνεσθαι, καὶ ἔν τε τούτοις τὴν πόλιν ἀξίαν εἶναι θαυμάζεσθαι καὶ ἔτι ἐν ἄλλοις.

[40] ‘Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ’ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας· πλούτῳ τε ἔργου μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμεθα, καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν, ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον.

ἔνι τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργα τετραμμένοις τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι· μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν τῶνδε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλ’ ἀχρεῖον νομίζομεν,

καὶ οἱ αὐτοὶ ἤτοι κρίνομέν γε ἢ ἐνθυμούμεθα ὀρθῶς τὰ πράγματα, οὐ τοὺς λόγους τοῖς ἔργοις βλάβην ἡγούμενοι, ἀλλὰ μὴ προδιδαχθῆναι μᾶλλον λόγῳ πρότερον ἢ ἐπὶ ἃ δεῖ ἔργῳ ἐλθεῖν. διαφερόντως γὰρ δὴ καὶ τόδε ἔχομεν ὥστε τολμᾶν τε οἱ αὐτοὶ μάλιστα καὶ περὶ ὧν ἐπιχειρήσομεν ἐκλογίζεσθαι· ὃ τοῖς ἄλλοις ἀμαθία μὲν θράσος, λογισμὸς δὲ ὄκνον φέρει. κράτιστοι δ’ ἂν τὴν ψυχὴν δικαίως κριθεῖεν οἱ τά τε δεινὰ καὶ ἡδέα σαφέστατα γιγνώσκοντες καὶ διὰ ταῦτα μὴ ἀποτρεπόμενοι ἐκ τῶν κινδύνων.

καὶ τὰ ἐς ἀρετὴν ἐνηντιώμεθα τοῖς πολλοῖς· οὐ γὰρ πάσχοντες εὖ, ἀλλὰ δρῶντες κτώμεθα τοὺς φίλους. βεβαιότερος δὲ ὁ δράσας τὴν χάριν ὥστε ὀφειλομένην δι’ εὐνοίας ᾧ δέδωκε σῴζειν· ὁ δὲ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος, εἰδὼς οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ’ ἐς ὀφείλημα τὴν ἀρετὴν ἀποδώσων.

καὶ μόνοι οὐ τοῦ ξυμφέροντος μᾶλλον λογισμῷ ἢ τῆς ἐλευθερίας τῷ πιστῷ ἀδεῶς τινὰ ὠφελοῦμεν.

[41] ‘Ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς ῾Ελλάδος παίδευσιν εἶναι καὶ καθ’ ἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρ’ ἡμῶν ἐπὶ πλεῖστ’ ἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστ’ ἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι.
καὶ ὡς οὐ λόγων ἐν τῷ παρόντι κόμπος τάδε μᾶλλον ἢ ἔργων ἐστὶν ἀλήθεια, αὐτὴ ἡ δύναμις τῆς πόλεως, ἣν ἀπὸ τῶνδε τῶν τρόπων ἐκτησάμεθα, σημαίνει.
μόνη γὰρ τῶν νῦν ἀκοῆς κρείσσων ἐς πεῖραν ἔρχεται, καὶ μόνη οὔτε τῷ πολεμίῳ ἐπελθόντι ἀγανάκτησιν ἔχει ὑφ’ οἵων κακοπαθεῖ οὔτε τῷ ὑπηκόῳ κατάμεμψιν ὡς οὐχ ὑπ’ ἀξίων ἄρχεται.

μετὰ μεγάλων δὲ σημείων καὶ οὐ δή τοι ἀμάρτυρόν γε τὴν δύναμιν παρασχόμενοι τοῖς τε νῦν καὶ τοῖς ἔπειτα θαυμασθησόμεθα, καὶ οὐδὲν προσδεόμενοι οὔτε ῾Ομήρου ἐπαινέτου οὔτε ὅστις ἔπεσι μὲν τὸ αὐτίκα τέρψει, τῶν δ’ ἔργων τὴν ὑπόνοιαν ἡ ἀλήθεια βλάψει, ἀλλὰ πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες.

περὶ τοιαύτης οὖν πόλεως οἵδε τε γενναίως δικαιοῦντες μὴ ἀφαιρεθῆναι αὐτὴν μαχόμενοι ἐτελεύτησαν, καὶ τῶν λειπομένων πάντα τινὰ εἰκὸς ἐθέλειν ὑπὲρ αὐτῆς κάμνειν.

[42] ‘Δι’ ὃ δὴ καὶ ἐμήκυνα τὰ περὶ τῆς πόλεως, διδασκαλίαν τε ποιούμενος μὴ περὶ ἴσου ἡμῖν εἶναι τὸν ἀγῶνα καὶ οἷς τῶνδε μηδὲν ὑπάρχει ὁμοίως, καὶ τὴν εὐλογίαν ἅμα ἐφ’ οἷς νῦν λέγω φανερὰν σημείοις καθιστάς.

καὶ εἴρηται αὐτῆς τὰ μέγιστα· ἃ γὰρ τὴν πόλιν ὕμνησα, αἱ τῶνδε καὶ τῶν τοιῶνδε ἀρεταὶ ἐκόσμησαν, καὶ οὐκ ἂν πολλοῖς τῶν ῾Ελλήνων ἰσόρροπος ὥσπερ τῶνδε ὁ λόγος τῶν ἔργων φανείη. δοκεῖ δέ μοι δηλοῦν ἀνδρὸς ἀρετὴν πρώτη τε μηνύουσα καὶ τελευταία βεβαιοῦσα ἡ νῦν τῶνδε καταστροφή.

καὶ γὰρ τοῖς τἆλλα χείροσι δίκαιον τὴν ἐς τοὺς πολέμους ὑπὲρ τῆς πατρίδος ἀνδραγαθίαν προτίθεσθαι· ἀγαθῷ γὰρ κακὸν ἀφανίσαντες κοινῶς μᾶλλον ὠφέλησαν ἢ ἐκ τῶν ἰδίων ἔβλαψαν.

τῶνδε δὲ οὔτε πλούτου τις τὴν ἔτι ἀπόλαυσιν προτιμήσας ἐμαλακίσθη οὔτε πενίας ἐλπίδι, ὡς κἂν ἔτι διαφυγὼν αὐτὴν πλουτήσειεν, ἀναβολὴν τοῦ δεινοῦ ἐποιήσατο· τὴν δὲ τῶν ἐναντίων τιμωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες καὶ κινδύνων ἅμα τόνδε κάλλιστον νομίσαντες ἐβουλήθησαν μετ’ αὐτοῦ τοὺς μὲν τιμωρεῖσθαι, τῶν δὲ ἐφίεσθαι, ἐλπίδι μὲν τὸ ἀφανὲς τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες, ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι, καὶ ἐν αὐτῷ τῷ ἀμύνεσθαι καὶ παθεῖν μᾶλλον ἡγησάμενοι ἢ [τὸ] ἐνδόντες σῴζεσθαι, τὸ μὲν αἰσχρὸν τοῦ λόγου ἔφυγον, τὸ δ’ ἔργον τῷ σώματι ὑπέμειναν καὶ δι’ ἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἢ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν.

[43] ‘Καὶ οἵδε μὲν προσηκόντως τῇ πόλει τοιοίδε ἐγένοντο· τοὺς δὲ λοιποὺς χρὴ ἀσφαλεστέραν μὲν εὔχεσθαι, ἀτολμοτέραν δὲ μηδὲν ἀξιοῦν τὴν ἐς τοὺς πολεμίους διάνοιαν ἔχειν, σκοποῦντας μὴ λόγῳ μόνῳ τὴν ὠφελίαν, ἣν ἄν τις πρὸς οὐδὲν χεῖρον αὐτοὺς ὑμᾶς εἰδότας μηκύνοι, λέγων ὅσα ἐν τῷ τοὺς πολεμίους ἀμύνεσθαι ἀγαθὰ ἔνεστιν, ἀλλὰ μᾶλλον τὴν τῆς πόλεως δύναμιν καθ’ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους αὐτῆς, καὶ ὅταν ὑμῖν μεγάλη δόξῃ εἶναι, ἐνθυμουμένους ὅτι τολμῶντες καὶ γιγνώσκοντες τὰ δέοντα καὶ ἐν τοῖς ἔργοις αἰσχυνόμενοι ἄνδρες αὐτὰ ἐκτήσαντο, καὶ ὁπότε καὶ πείρᾳ του σφαλεῖεν, οὐκ οὖν καὶ τὴν πόλιν γε τῆς σφετέρας ἀρετῆς ἀξιοῦντες στερίσκειν, κάλλιστον δὲ ἔρανον αὐτῇ προϊέμενοι.

κοινῇ γὰρ τὰ σώματα διδόντες ἰδίᾳ τὸν ἀγήρων ἔπαινον ἐλάμβανον καὶ τὸν τάφον ἐπισημότατον, οὐκ ἐν ᾧ κεῖνται μᾶλλον, ἀλλ’ ἐν ᾧ ἡ δόξα αὐτῶν παρὰ τῷ ἐντυχόντι αἰεὶ καὶ λόγου καὶ ἔργου καιρῷ αἰείμνηστος καταλείπεται.
ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ’ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται.

οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ’ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους.
οὐ γὰρ οἱ κακοπραγοῦντες δικαιότερον ἀφειδοῖεν ἂν τοῦ βίου, οἷς ἐλπὶς οὐκ ἔστιν ἀγαθοῦ, ἀλλ’ οἷς ἡ ἐναντία μεταβολὴ ἐν τῷ ζῆν ἔτι κινδυνεύεται καὶ ἐν οἷς μάλιστα μεγάλα τὰ διαφέροντα, ἤν τι πταίσωσιν.
ἀλγεινοτέρα γὰρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετὰ τοῦ [ἐν τῷ] μαλακισθῆναι κάκωσις ἢ ὁ μετὰ ῥώμης καὶ κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος.

[44] ‘Δι’ ὅπερ καὶ τοὺς τῶνδε νῦν τοκέας, ὅσοι πάρεστε, οὐκ ὀλοφύρομαι μᾶλλον ἢ παραμυθήσομαι. ἐν πολυτρόποις γὰρ ξυμφοραῖς ἐπίστανται τραφέντες· τὸ δ’ εὐτυχές, οἳ ἂν τῆς εὐπρεπεστάτης λάχωσιν, ὥσπερ οἵδε μὲν νῦν, τελευτῆς, ὑμεῖς δὲ λύπης, καὶ οἷς ἐνευδαιμονῆσαί τε ὁ βίος ὁμοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεμετρήθη.
χαλεπὸν μὲν οὖν οἶδα πείθειν ὄν, ὧν καὶ πολλάκις ἕξετε ὑπομνήματα ἐν ἄλλων εὐτυχίαις, αἷς ποτὲ καὶ αὐτοὶ ἠγάλλεσθε· καὶ λύπη οὐχ ὧν ἄν τις μὴ πειρασάμενος ἀγαθῶν στερίσκηται, ἀλλ’ οὗ ἂν ἐθὰς γενόμενος ἀφαιρεθῇ.
καρτερεῖν δὲ χρὴ καὶ ἄλλων παίδων ἐλπίδι, οἷς ἔτι ἡλικία τέκνωσιν ποιεῖσθαι· ἰδίᾳ τε γὰρ τῶν οὐκ ὄντων λήθη οἱ ἐπιγιγνόμενοί τισιν ἔσονται, καὶ τῇ πόλει διχόθεν, ἔκ τε τοῦ μὴ ἐρημοῦσθαι καὶ ἀσφαλείᾳ, ξυνοίσει· οὐ γὰρ οἷόν τε ἴσον τι ἢ δίκαιον βουλεύεσθαι οἳ ἂν μὴ καὶ παῖδας ἐκ τοῦ ὁμοίου παραβαλλόμενοι κινδυνεύωσιν.
ὅσοι δ’ αὖ παρηβήκατε, τόν τε πλέονα κέρδος ὃν ηὐτυχεῖτε βίον ἡγεῖσθε καὶ τόνδε βραχὺν ἔσεσθαι, καὶ τῇ τῶνδε εὐκλείᾳ κουφίζεσθε. τὸ γὰρ φιλότιμον ἀγήρων μόνον, καὶ οὐκ ἐν τῷ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίας τὸ κερδαίνειν, ὥσπερ τινές φασι, μᾶλλον τέρπει, ἀλλὰ τὸ τιμᾶσθαι.

[45] παισὶ δ’ αὖ ὅσοι τῶνδε πάρεστε ἢ ἀδελφοῖς ὁρῶ μέγαν τὸν ἀγῶνα (τὸν γὰρ οὐκ ὄντα ἅπας εἴωθεν ἐπαινεῖν), καὶ μόλις ἂν καθ’ ὑπερβολὴν ἀρετῆς οὐχ ὁμοῖοι, ἀλλ’ ὀλίγῳ χείρους κριθεῖτε. φθόνος γὰρ τοῖς ζῶσι πρὸς τὸ ἀντίπαλον, τὸ δὲ μὴ ἐμποδὼν ἀνανταγωνίστῳ εὐνοίᾳ τετίμηται.

εἰ δέ με δεῖ καὶ γυναικείας τι ἀρετῆς, ὅσαι νῦν ἐν χηρείᾳ ἔσονται, μνησθῆναι, βραχείᾳ παραινέσει ἅπαν σημανῶ. τῆς τε γὰρ ὑπαρχούσης φύσεως μὴ χείροσι γενέσθαι ὑμῖν μεγάλη ἡ δόξα καὶ ἧς ἂν ἐπ’ ἐλάχιστον ἀρετῆς πέρι ἢ ψόγου ἐν τοῖς ἄρσεσι κλέος ᾖ.

[46] ‘Εἴρηται καὶ ἐμοὶ λόγῳ κατὰ τὸν νόμον ὅσα εἶχον πρόσφορα, καὶ ἔργῳ οἱ θαπτόμενοι τὰ μὲν ἤδη κεκόσμηνται, τὰ δὲ αὐτῶν τοὺς παῖδας τὸ ἀπὸ τοῦδε δημοσίᾳ ἡ πόλις μέχρι ἥβης θρέψει, ὠφέλιμον στέφανον τοῖσδέ τε καὶ τοῖς λειπομένοις τῶν τοιῶνδε ἀγώνων προτιθεῖσα· ἆθλα γὰρ οἷς κεῖται ἀρετῆς μέγιστα, τοῖς δὲ καὶ ἄνδρες ἄριστοι πολιτεύουσιν. νῦν δὲ ἀπολοφυράμενοι ὃν προσήκει ἑκάστῳ ἄπιτε.’

[47] Τοιόσδε μὲν ὁ τάφος ἐγένετο ἐν τῷ χειμῶνι τούτῳ· καὶ διελθόντος αὐτοῦ πρῶτον ἔτος τοῦ πολέμου τοῦδε ἐτελεύτα.
τοῦ δὲ θέρους εὐθὺς ἀρχομένου Πελοποννήσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι τὰ δύο μέρη ὥσπερ καὶ τὸ πρῶτον ἐσέβαλον ἐς τὴν ᾿Αττικήν (ἡγεῖτο δὲ ᾿Αρχίδαμος ὁ Ζευξιδάμου Λακεδαιμονίων βασιλεύσ), καὶ καθεζόμενοι ἐδῄουν τὴν γῆν.

καὶ ὄντων αὐτῶν οὐ πολλάς πω ἡμέρας ἐν τῇ ᾿Αττικῇ ἡ νόσος πρῶτον ἤρξατο γενέσθαι τοῖς ᾿Αθηναίοις, λεγόμενον μὲν καὶ πρότερον πολλαχόσε ἐγκατασκῆψαι καὶ περὶ Λῆμνον καὶ ἐν ἄλλοις χωρίοις, οὐ μέντοι τοσοῦτός γε λοιμὸς οὐδὲ φθορὰ οὕτως ἀνθρώπων οὐδαμοῦ ἐμνημονεύετο γενέσθαι.
οὔτε γὰρ ἰατροὶ ἤρκουν τὸ πρῶτον θεραπεύοντες ἀγνοίᾳ, ἀλλ’ αὐτοὶ μάλιστα ἔθνῃσκον ὅσῳ καὶ μάλιστα προσῇσαν, οὔτε ἄλλη ἀνθρωπεία τέχνη οὐδεμία· ὅσα τε πρὸς ἱεροῖς ἱκέτευσαν ἢ μαντείοις καὶ τοῖς τοιούτοις ἐχρήσαντο, πάντα ἀνωφελῆ ἦν, τελευτῶντές τε αὐτῶν ἀπέστησαν ὑπὸ τοῦ κακοῦ νικώμενοι.

[48] ἤρξατο δὲ τὸ μὲν πρῶτον, ὡς λέγεται, ἐξ Αἰθιοπίας τῆς ὑπὲρ Αἰγύπτου, ἔπειτα δὲ καὶ ἐς Αἴγυπτον καὶ Λιβύην κατέβη καὶ ἐς τὴν βασιλέως γῆν τὴν πολλήν.
ἐς δὲ τὴν ᾿Αθηναίων πόλιν ἐξαπιναίως ἐσέπεσε, καὶ τὸ πρῶτον ἐν τῷ Πειραιεῖ ἥψατο τῶν ἀνθρώπων, ὥστε καὶ ἐλέχθη ὑπ’ αὐτῶν ὡς οἱ Πελοποννήσιοι φάρμακα ἐσβεβλήκοιεν ἐς τὰ φρέατα·

κρῆναι γὰρ οὔπω ἦσαν αὐτόθι. ὕστερον δὲ καὶ ἐς τὴν ἄνω πόλιν ἀφίκετο, καὶ ἔθνῃσκον πολλῷ μᾶλλον ἤδη. λεγέτω μὲν οὖν περὶ αὐτοῦ ὡς ἕκαστος γιγνώσκει καὶ ἰατρὸς καὶ ἰδιώτης, ἀφ’ ὅτου εἰκὸς ἦν γενέσθαι αὐτό, καὶ τὰς αἰτίας ἅστινας νομίζει τοσαύτης μεταβολῆς ἱκανὰς εἶναι δύναμιν ἐς τὸ μεταστῆσαι σχεῖν· ἐγὼ δὲ οἷόν τε ἐγίγνετο λέξω, καὶ ἀφ’ ὧν ἄν τις σκοπῶν, εἴ ποτε καὶ αὖθις ἐπιπέσοι, μάλιστ’ ἂν ἔχοι τι προειδὼς μὴ ἀγνοεῖν, ταῦτα δηλώσω αὐτός τε νοσήσας καὶ αὐτὸς ἰδὼν ἄλλους πάσχοντας.

[49] Τὸ μὲν γὰρ ἔτος, ὡς ὡμολογεῖτο, ἐκ πάντων μάλιστα δὴ ἐκεῖνο ἄνοσον ἐς τὰς ἄλλας ἀσθενείας ἐτύγχανεν ὄν· εἰ δέ τις καὶ προύκαμνέ τι, ἐς τοῦτο πάντα ἀπεκρίθη.
τοὺς δὲ ἄλλους ἀπ’ οὐδεμιᾶς προφάσεως, ἀλλ’ ἐξαίφνης ὑγιεῖς ὄντας πρῶτον μὲν τῆς κεφαλῆς θέρμαι ἰσχυραὶ καὶ τῶν ὀφθαλμῶν ἐρυθήματα καὶ φλόγωσις ἐλάμβανε, καὶ τὰ ἐντός, ἥ τε φάρυγξ καὶ ἡ γλῶσσα,
εὐθὺς αἱματώδη ἦν καὶ πνεῦμα ἄτοπον καὶ δυσῶδες ἠφίει· ἔπειτα ἐξ αὐτῶν πταρμὸς καὶ βράγχος ἐπεγίγνετο, καὶ ἐν οὐ πολλῷ χρόνῳ κατέβαινεν ἐς τὰ στήθη ὁ πόνος μετὰ βηχὸς ἰσχυροῦ· καὶ ὁπότε ἐς τὴν καρδίαν στηρίξειεν, ἀνέστρεφέ τε αὐτὴν καὶ ἀποκαθάρσεις χολῆς πᾶσαι ὅσαι ὑπὸ ἰατρῶν ὠνομασμέναι εἰσὶν ἐπῇσαν, καὶ αὗται μετὰ ταλαιπωρίας μεγάλης.
λύγξ τε τοῖς πλέοσιν ἐνέπιπτε κενή, σπασμὸν ἐνδιδοῦσα ἰσχυρόν, τοῖς μὲν μετὰ ταῦτα λωφήσαντα, τοῖς δὲ καὶ πολλῷ ὕστερον.
καὶ τὸ μὲν ἔξωθεν ἁπτομένῳ σῶμα οὔτ’ ἄγαν θερμὸν ἦν οὔτε χλωρόν, ἀλλ’ ὑπέρυθρον, πελιτνόν, φλυκταίναις μικραῖς καὶ ἕλκεσιν ἐξηνθηκός· τὰ δὲ ἐντὸς οὕτως ἐκάετο ὥστε μήτε τῶν πάνυ λεπτῶν ἱματίων καὶ σινδόνων τὰς ἐπιβολὰς μηδ’ ἄλλο τι ἢ γυμνοὶ ἀνέχεσθαι, ἥδιστά τε ἂν ἐς ὕδωρ ψυχρὸν σφᾶς αὐτοὺς ῥίπτειν. καὶ πολλοὶ τοῦτο τῶν ἠμελημένων ἀνθρώπων καὶ ἔδρασαν ἐς φρέατα, τῇ δίψῃ ἀπαύστῳ ξυνεχόμενοι· καὶ ἐν τῷ ὁμοίῳ καθειστήκει τό τε πλέον καὶ ἔλασσον ποτόν.

καὶ ἡ ἀπορία τοῦ μὴ ἡσυχάζειν καὶ ἡ ἀγρυπνία ἐπέκειτο διὰ παντός. καὶ τὸ σῶμα, ὅσονπερ χρόνον καὶ ἡ νόσος ἀκμάζοι, οὐκ ἐμαραίνετο, ἀλλ’ ἀντεῖχε παρὰ δόξαν τῇ ταλαιπωρίᾳ, ὥστε ἢ διεφθείροντο οἱ πλεῖστοι ἐναταῖοι καὶ ἑβδομαῖοι ὑπὸ τοῦ ἐντὸς καύματος, ἔτι ἔχοντές τι δυνάμεως, ἢ εἰ διαφύγοιεν, ἐπικατιόντος τοῦ νοσήματος ἐς τὴν κοιλίαν καὶ ἑλκώσεώς τε αὐτῇ ἰσχυρᾶς ἐγγιγνομένης καὶ διαρροίας ἅμα ἀκράτου ἐπιπιπτούσης οἱ πολλοὶ ὕστερον δι’ αὐτὴν ἀσθενείᾳ διεφθείροντο.
διεξῄει γὰρ διὰ παντὸς τοῦ σώματος ἄνωθεν ἀρξάμενον τὸ ἐν τῇ κεφαλῇ πρῶτον ἱδρυθὲν κακόν, καὶ εἴ τις ἐκ τῶν μεγίστων περιγένοιτο, τῶν γε ἀκρωτηρίων ἀντίληψις αὐτοῦ ἐπεσήμαινεν.
κατέσκηπτε γὰρ ἐς αἰδοῖα καὶ ἐς ἄκρας χεῖρας καὶ πόδας, καὶ πολλοὶ στερισκόμενοι τούτων διέφευγον, εἰσὶ δ’ οἳ καὶ τῶν ὀφθαλμῶν. τοὺς δὲ καὶ λήθη ἐλάμβανε παραυτίκα ἀναστάντας τῶν πάντων ὁμοίως, καὶ ἠγνόησαν σφᾶς τε αὐτοὺς καὶ τοὺς ἐπιτηδείους.

[50] γενόμενον γὰρ κρεῖσσον λόγου τὸ εἶδος τῆς νόσου τά τε ἄλλα χαλεπωτέρως ἢ κατὰ τὴν ἀνθρωπείαν φύσιν προσέπιπτεν ἑκάστῳ καὶ ἐν τῷδε ἐδήλωσε μάλιστα ἄλλο τι ὂν ἢ τῶν ξυντρόφων τι· τὰ γὰρ ὄρνεα καὶ τετράποδα ὅσα ἀνθρώπων ἅπτεται, πολλῶν ἀτάφων γιγνομένων ἢ οὐ προσῄει ἢ γευσάμενα διεφθείρετο.

τεκμήριον δέ· τῶν μὲν τοιούτων ὀρνίθων ἐπίλειψις σαφὴς ἐγένετο, καὶ οὐχ ἑωρῶντο οὔτε ἄλλως οὔτε περὶ τοιοῦτον οὐδέν· οἱ δὲ κύνες μᾶλλον αἴσθησιν παρεῖχον τοῦ ἀποβαίνοντος διὰ τὸ ξυνδιαιτᾶσθαι.

[51] Τὸ μὲν οὖν νόσημα, πολλὰ καὶ ἄλλα παραλιπόντι ἀτοπίας, ὡς ἑκάστῳ ἐτύγχανέ τι διαφερόντως ἑτέρῳ πρὸς ἕτερον γιγνόμενον, τοιοῦτον ἦν ἐπὶ πᾶν τὴν ἰδέαν. καὶ ἄλλο παρελύπει κατ’ ἐκεῖνον τὸν χρόνον οὐδὲν τῶν εἰωθότων· ὃ δὲ καὶ γένοιτο, ἐς τοῦτο ἐτελεύτα.
ἔθνῃσκον δὲ οἱ μὲν ἀμελείᾳ, οἱ δὲ καὶ πάνυ θεραπευόμενοι. ἕν τε οὐδὲ ἓν κατέστη ἴαμα ὡς εἰπεῖν ὅτι χρῆν προσφέροντας ὠφελεῖν· τὸ γάρ τῳ ξυνενεγκὸν ἄλλον τοῦτο ἔβλαπτεν.

σῶμά τε αὔταρκες ὂν οὐδὲν διεφάνη πρὸς αὐτὸ ἰσχύος πέρι ἢ ἀσθενείας, ἀλλὰ πάντα ξυνῄρει καὶ τὰ πάσῃ διαίτῃ θεραπευόμενα.
δεινότατον δὲ παντὸς ἦν τοῦ κακοῦ ἥ τε ἀθυμία ὁπότε τις αἴσθοιτο κάμνων (πρὸς γὰρ τὸ ἀνέλπιστον εὐθὺς τραπόμενοι τῇ γνώμῃ πολλῷ μᾶλλον προΐεντο σφᾶς αὐτοὺς καὶ οὐκ ἀντεῖχον), καὶ ὅτι ἕτερος ἀφ’ ἑτέρου θεραπείας ἀναπιμπλάμενοι ὥσπερ τὰ πρόβατα ἔθνῃσκον· καὶ τὸν πλεῖστον φθόρον τοῦτο ἐνεποίει.
εἴτε γὰρ μὴ ‘θέλοιεν δεδιότες ἀλλήλοις προσιέναι, ἀπώλλυντο ἐρῆμοι, καὶ οἰκίαι πολλαὶ ἐκενώθησαν ἀπορίᾳ τοῦ θεραπεύσοντος· εἴτε προσίοιεν, διεφθείροντο, καὶ μάλιστα οἱ ἀρετῆς τι μεταποιούμενοι· αἰσχύνῃ γὰρ ἠφείδουν σφῶν αὐτῶν ἐσιόντες παρὰ τοὺς φίλους, ἐπεὶ καὶ τὰς ὀλοφύρσεις τῶν ἀπογιγνομένων τελευτῶντες καὶ οἱ οἰκεῖοι ἐξέκαμνον ὑπὸ τοῦ πολλοῦ κακοῦ νικώμενοι.

ἐπὶ πλέον δ’ ὅμως οἱ διαπεφευγότες τόν τε θνῄσκοντα καὶ τὸν πονούμενον ᾠκτίζοντο διὰ τὸ προειδέναι τε καὶ αὐτοὶ ἤδη ἐν τῷ θαρσαλέῳ εἶναι· δὶς γὰρ τὸν αὐτόν, ὥστε καὶ κτείνειν, οὐκ ἐπελάμβανεν. καὶ ἐμακαρίζοντό τε ὑπὸ τῶν ἄλλων, καὶ αὐτοὶ τῷ παραχρῆμα περιχαρεῖ καὶ ἐς τὸν ἔπειτα χρόνον ἐλπίδος τι εἶχον κούφης μηδ’ ἂν ὑπ’ ἄλλου νοσήματός ποτε ἔτι διαφθαρῆναι.

[52] ᾿Επίεσε δ’ αὐτοὺς μᾶλλον πρὸς τῷ ὑπάρχοντι πόνῳ καὶ ἡ ξυγκομιδὴ ἐκ τῶν ἀγρῶν ἐς τὸ ἄστυ, καὶ οὐχ ἧσσον τοὺς ἐπελθόντας.
οἰκιῶν γὰρ οὐχ ὑπαρχουσῶν, ἀλλ’ ἐν καλύβαις πνιγηραῖς ὥρᾳ ἔτους διαιτωμένων ὁ φθόρος ἐγίγνετο οὐδενὶ κόσμῳ, ἀλλὰ καὶ νεκροὶ ἐπ’ ἀλλήλοις ἀποθνῄσκοντες ἔκειντο καὶ ἐν ταῖς ὁδοῖς ἐκαλινδοῦντο καὶ περὶ τὰς κρήνας ἁπάσας ἡμιθνῆτες τοῦ ὕδατος ἐπιθυμίᾳ.
τά τε ἱερὰ ἐν οἷς ἐσκήνηντο νεκρῶν πλέα ἦν, αὐτοῦ ἐναποθνῃσκόντων· ὑπερβιαζομένου γὰρ τοῦ κακοῦ οἱ ἄνθρωποι, οὐκ ἔχοντες ὅτι γένωνται, ἐς ὀλιγωρίαν ἐτράποντο καὶ ἱερῶν καὶ ὁσίων ὁμοίως.
νόμοι τε πάντες ξυνεταράχθησαν οἷς ἐχρῶντο πρότερον περὶ τὰς ταφάς, ἔθαπτον δὲ ὡς ἕκαστος ἐδύνατο. καὶ πολλοὶ ἐς ἀναισχύντους θήκας ἐτράποντο σπάνει τῶν ἐπιτηδείων διὰ τὸ συχνοὺς ἤδη προτεθνάναι σφίσιν· ἐπὶ πυρὰς γὰρ ἀλλοτρίας φθάσαντες τοὺς νήσαντας οἱ μὲν ἐπιθέντες τὸν ἑαυτῶν νεκρὸν ὑφῆπτον, οἱ δὲ καιομένου ἄλλου ἐπιβαλόντες ἄνωθεν ὃν φέροιεν ἀπῇσαν.

[53] Πρῶτόν τε ἦρξε καὶ ἐς τἆλλα τῇ πόλει ἐπὶ πλέον ἀνομίας τὸ νόσημα. ῥᾷον γὰρ ἐτόλμα τις ἃ πρότερον ἀπεκρύπτετο μὴ καθ’ ἡδονὴν ποιεῖν, ἀγχίστροφον τὴν μεταβολὴν ὁρῶντες τῶν τε εὐδαιμόνων καὶ αἰφνιδίως θνῃσκόντων καὶ τῶν οὐδὲν πρότερον κεκτημένων, εὐθὺς δὲ τἀκείνων ἐχόντων.

ὥστε ταχείας τὰς ἐπαυρέσεις καὶ πρὸς τὸ τερπνὸν ἠξίουν ποιεῖσθαι, ἐφήμερα τά τε σώματα καὶ τὰ χρήματα ὁμοίως ἡγούμενοι.
καὶ τὸ μὲν προσταλαιπωρεῖν τῷ δόξαντι καλῷ οὐδεὶς πρόθυμος ἦν, ἄδηλον νομίζων εἰ πρὶν ἐπ’ αὐτὸ ἐλθεῖν διαφθαρήσεται· ὅτι δὲ ἤδη τε ἡδὺ πανταχόθεν τε ἐς αὐτὸ κερδαλέον, τοῦτο καὶ καλὸν καὶ χρήσιμον κατέστη.

θεῶν δὲ φόβος ἢ ἀνθρώπων νόμος οὐδεὶς ἀπεῖργε, τὸ μὲν κρίνοντες ἐν ὁμοίῳ καὶ σέβειν καὶ μὴ ἐκ τοῦ πάντας ὁρᾶν ἐν ἴσῳ ἀπολλυμένους, τῶν δὲ ἁμαρτημάτων οὐδεὶς ἐλπίζων μέχρι τοῦ δίκην γενέσθαι βιοὺς ἂν τὴν τιμωρίαν ἀντιδοῦναι, πολὺ δὲ μείζω τὴν ἤδη κατεψηφισμένην σφῶν ἐπικρεμασθῆναι, ἣν πρὶν ἐμπεσεῖν εἰκὸς εἶναι τοῦ βίου τι ἀπολαῦσαι.

[54] Τοιούτῳ μὲν πάθει οἱ ᾿Αθηναῖοι περιπεσόντες ἐπιέζοντο, ἀνθρώπων τ’ ἔνδον θνῃσκόντων καὶ γῆς ἔξω δῃουμένης.

ἐν δὲ τῷ κακῷ οἷα εἰκὸς ἀνεμνήσθησαν καὶ τοῦδε τοῦ ἔπους, φάσκοντες οἱ πρεσβύτεροι πάλαι ᾄδεσθαι ‘ἥξει Δωριακὸς πόλεμος καὶ λοιμὸς ἅμ’ αὐτῷ.’

ἐγένετο μὲν οὖν ἔρις τοῖς ἀνθρώποις μὴ λοιμὸν ὠνομάσθαι ἐν τῷ ἔπει ὑπὸ τῶν παλαιῶν, ἀλλὰ λιμόν, ἐνίκησε δὲ ἐπὶ τοῦ παρόντος εἰκότως λοιμὸν εἰρῆσθαι· οἱ γὰρ ἄνθρωποι πρὸς ἃ ἔπασχον τὴν μνήμην ἐποιοῦντο. ἢν δέ γε οἶμαί ποτε ἄλλος πόλεμος καταλάβῃ Δωρικὸς τοῦδε ὕστερος καὶ ξυμβῇ γενέσθαι λιμόν, κατὰ τὸ εἰκὸς οὕτως ᾄσονται.

μνήμη δὲ ἐγένετο καὶ τοῦ Λακεδαιμονίων χρηστηρίου τοῖς εἰδόσιν, ὅτε ἐπερωτῶσιν αὐτοῖς τὸν θεὸν εἰ χρὴ πολεμεῖν ἀνεῖλε κατὰ κράτος πολεμοῦσι νίκην ἔσεσθαι, καὶ αὐτὸς ἔφη ξυλλήψεσθαι. περὶ μὲν οὖν τοῦ χρηστηρίου τὰ γιγνόμενα ᾔκαζον ὁμοῖα εἶναι· ἐσβεβληκότων δὲ τῶν Πελοποννησίων ἡ νόσος ἤρξατο εὐθύς, καὶ ἐς μὲν Πελοπόννησον οὐκ ἐσῆλθεν, ὅτι καὶ ἄξιον εἰπεῖν, ἐπενείματο δὲ ᾿Αθήνας μὲν μάλιστα, ἔπειτα δὲ καὶ τῶν ἄλλων χωρίων τὰ πολυανθρωπότατα. ταῦτα μὲν τὰ κατὰ τὴν νόσον γενόμενα.

[55] Οἱ δὲ Πελοποννήσιοι ἐπειδὴ ἔτεμον τὸ πεδίον, παρῆλθον ἐς τὴν Πάραλον γῆν καλουμένην μέχρι Λαυρείου, οὗ τὰ ἀργύρεια μέταλλά ἐστιν ᾿Αθηναίοις. καὶ πρῶτον μὲν ἔτεμον ταύτην ᾗ πρὸς Πελοπόννησον ὁρᾷ, ἔπειτα δὲ τὴν πρὸς Εὔβοιάν τε καὶ ῎Ανδρον τετραμμένην.

Περικλῆς δὲ στρατηγὸς ὢν καὶ τότε περὶ μὲν τοῦ μὴ ἐπεξιέναι τοὺς ᾿Αθηναίους τὴν αὐτὴν γνώμην εἶχεν ὥσπερ καὶ ἐν τῇ προτέρᾳ ἐσβολῇ.

[56] ἔτι δ’ αὐτῶν ἐν τῷ πεδίῳ ὄντων, πρὶν ἐς τὴν παραλίαν ἐλθεῖν, ἑκατὸν νεῶν ἐπίπλουν τῇ Πελοποννήσῳ παρεσκευάζετο, καὶ ἐπειδὴ ἑτοῖμα ἦν, ἀνήγετο.

ἦγε δ’ ἐπὶ τῶν νεῶν ὁπλίτας ᾿Αθηναίων τετρακισχιλίους καὶ ἱππέας τριακοσίους ἐν ναυσὶν ἱππαγωγοῖς πρῶτον τότε ἐκ τῶν παλαιῶν νεῶν ποιηθείσαις· ξυνεστρατεύοντο δὲ καὶ Ξῖοι καὶ Λέσβιοι πεντήκοντα ναυσίν.
ὅτε δὲ ἀνήγετο ἡ στρατιὰ αὕτη ᾿Αθηναίων, Πελοποννησίους κατέλιπον τῆς ᾿Αττικῆς ὄντας ἐν τῇ παραλίᾳ.

ἀφικόμενοι δὲ ἐς ᾿Επίδαυρον τῆς Πελοποννήσου ἔτεμον τῆς γῆς τὴν πολλήν, καὶ πρὸς τὴν πόλιν προσβαλόντες ἐς ἐλπίδα μὲν ἦλθον τοῦ ἑλεῖν, οὐ μέντοι προυχώρησέ γε.

ἀναγαγόμενοι δὲ ἐκ τῆς ᾿Επιδαύρου ἔτεμον τήν τε Τροιζηνίδα γῆν καὶ ῾Αλιάδα καὶ ῾Ερμιονίδα· ἔστι δὲ ταῦτα πάντα ἐπιθαλάσσια τῆς Πελοποννήσου.
ἄραντες δὲ ἀπ’ αὐτῶν ἀφίκοντο ἐς Πρασιὰς τῆς Λακωνικῆς πόλισμα ἐπιθαλάσσιον, καὶ τῆς τε γῆς ἔτεμον καὶ αὐτὸ τὸ πόλισμα εἷλον καὶ ἐπόρθησαν. ταῦτα δὲ ποιήσαντες ἐπ’ οἴκου ἀνεχώρησαν. τοὺς δὲ Πελοποννησίους οὐκέτι κατέλαβον ἐν τῇ ᾿Αττικῇ ὄντας, ἀλλ’ ἀνακεχωρηκότας.

[57] ῞Οσον δὲ χρόνον οἵ τε Πελοποννήσιοι ἦσαν ἐν τῇ γῇ τῇ ᾿Αθηναίων καὶ οἱ ᾿Αθηναῖοι ἐστράτευον ἐπὶ τῶν νεῶν, ἡ νόσος ἔν τε τῇ στρατιᾷ τοὺς ᾿Αθηναίους ἔφθειρε καὶ ἐν τῇ πόλει, ὥστε καὶ ἐλέχθη τοὺς Πελοποννησίους δείσαντας τὸ νόσημα, ὡς ἐπυνθάνοντο τῶν αὐτομόλων ὅτι ἐν τῇ πόλει εἴη καὶ θάπτοντας ἅμα ᾐσθάνοντο, θᾶσσον ἐκ τῆς γῆς ἐξελθεῖν.

τῇ δὲ ἐσβολῇ ταύτῃ πλεῖστόν τε χρόνον ἐνέμειναν καὶ τὴν γῆν πᾶσαν ἔτεμον· ἡμέρας γὰρ τεσσαράκοντα μάλιστα ἐν τῇ γῇ τῇ ᾿Αττικῇ ἐγένοντο.

[58] Τοῦ δ’ αὐτοῦ θέρους ῞Αγνων ὁ Νικίου καὶ Κλεόπομπος ὁ Κλεινίου, ξυστράτηγοι ὄντες Περικλέους, λαβόντες τὴν στρατιὰν ᾗπερ ἐκεῖνος ἐχρήσατο ἐστράτευσαν εὐθὺς ἐπὶ Ξαλκιδέας τοὺς ἐπὶ Θρᾴκης καὶ Ποτείδαιαν ἔτι πολιορκουμένην, ἀφικόμενοι δὲ μηχανάς τε τῇ Ποτειδαίᾳ προσέφερον καὶ παντὶ τρόπῳ ἐπειρῶντο ἑλεῖν.

προυχώρει δὲ αὐτοῖς οὔτε ἡ αἵρεσις τῆς πόλεως οὔτε τἆλλα τῆς παρασκευῆς ἀξίως· ἐπιγενομένη γὰρ ἡ νόσος ἐνταῦθα δὴ πάνυ ἐπίεσε τοὺς ᾿Αθηναίους, φθείρουσα τὴν στρατιάν, ὥστε καὶ τοὺς προτέρους στρατιώτας νοσῆσαι τῶν ᾿Αθηναίων ἀπὸ τῆς ξὺν ῞Αγνωνι στρατιᾶς, ἐν τῷ πρὸ τοῦ χρόνῳ ὑγιαίνοντας. Φορμίων δὲ καὶ οἱ ἑξακόσιοι καὶ χίλιοι οὐκέτι ἦσαν περὶ Ξαλκιδέας.

ὁ μὲν οὖν ῞Αγνων ἀνεχώρησε ταῖς ναυσὶν ἐς τὰς ᾿Αθήνας, ἀπὸ τετρακισχιλίων ὁπλιτῶν χιλίους καὶ πεντήκοντα τῇ νόσῳ ἀπολέσας ἐν τεσσαράκοντα μάλιστα ἡμέραις· οἱ δὲ πρότεροι στρατιῶται κατὰ χώραν μένοντες ἐπολιόρκουν τὴν Ποτείδαιαν.

[59] Μετὰ δὲ τὴν δευτέραν ἐσβολὴν τῶν Πελοποννησίων οἱ ᾿Αθηναῖοι, ὡς ἥ τε γῆ αὐτῶν ἐτέτμητο τὸ δεύτερον καὶ ἡ νόσος ἐπέκειτο ἅμα καὶ ὁ πόλεμος, ἠλλοίωντο τὰς γνώμας,

καὶ τὸν μὲν Περικλέα ἐν αἰτίᾳ εἶχον ὡς πείσαντα σφᾶς πολεμεῖν καὶ δι’ ἐκεῖνον ταῖς ξυμφοραῖς περιπεπτωκότες, πρὸς δὲ τοὺς Λακεδαιμονίους ὥρμηντο ξυγχωρεῖν· καὶ πρέσβεις τινὰς πέμψαντες ὡς αὐτοὺς ἄπρακτοι ἐγένοντο. πανταχόθεν τε τῇ γνώμῃ ἄποροι καθεστηκότες ἐνέκειντο τῷ Περικλεῖ.

ὁ δὲ ὁρῶν αὐτοὺς πρὸς τὰ παρόντα χαλεπαίνοντας καὶ πάντα ποιοῦντας ἅπερ αὐτὸς ἤλπιζε, ξύλλογον ποιήσας (ἔτι δ’ ἐστρατήγει) ἐβούλετο θαρσῦναί τε καὶ ἀπαγαγὼν τὸ ὀργιζόμενον τῆς γνώμης πρὸς τὸ ἠπιώτερον καὶ ἀδεέστερον καταστῆσαι· παρελθὼν δὲ ἔλεξε τοιάδε.

[60] ‘Καὶ προσδεχομένῳ μοι τὰ τῆς ὀργῆς ὑμῶν ἔς με γεγένηται (αἰσθάνομαι γὰρ τὰς αἰτίασ) καὶ ἐκκλησίαν τούτου ἕνεκα ξυνήγαγον, ὅπως ὑπομνήσω καὶ μέμψωμαι εἴ τι μὴ ὀρθῶς ἢ ἐμοὶ χαλεπαίνετε ἢ ταῖς ξυμφοραῖς εἴκετε.

ἐγὼ γὰρ ἡγοῦμαι πόλιν πλείω ξύμπασαν ὀρθουμένην ὠφελεῖν τοὺς ἰδιώτας ἢ καθ’ ἕκαστον τῶν πολιτῶν εὐπραγοῦσαν, ἁθρόαν δὲ σφαλλομένην.

καλῶς μὲν γὰρ φερόμενος ἀνὴρ τὸ καθ’ ἑαυτὸν διαφθειρομένης τῆς πατρίδος οὐδὲν ἧσσον ξυναπόλλυται, κακοτυχῶν δὲ ἐν εὐτυχούσῃ πολλῷ μᾶλλον διασῴζεται.

ὁπότε οὖν πόλις μὲν τὰς ἰδίας ξυμφορὰς οἵα τε φέρειν, εἷς δ’ ἕκαστος τὰς ἐκείνης ἀδύνατος, πῶς οὐ χρὴ πάντας ἀμύνειν αὐτῇ, καὶ μὴ ὃ νῦν ὑμεῖς δρᾶτε· ταῖς κατ’ οἶκον κακοπραγίαις ἐκπεπληγμένοι τοῦ κοινοῦ τῆς σωτηρίας ἀφίεσθε, καὶ ἐμέ τε τὸν παραινέσαντα πολεμεῖν καὶ ὑμᾶς αὐτοὺς οἳ ξυνέγνωτε δι’ αἰτίας ἔχετε.

καίτοι ἐμοὶ τοιούτῳ ἀνδρὶ ὀργίζεσθε ὃς οὐδενὸς ἥσσων οἴομαι εἶναι γνῶναί τε τὰ δέοντα καὶ ἑρμηνεῦσαι ταῦτα, φιλόπολίς τε καὶ χρημάτων κρείσσων.

ὅ τε γὰρ γνοὺς καὶ μὴ σαφῶς διδάξας ἐν ἴσῳ καὶ εἰ μὴ ἐνεθυμήθη· ὅ τε ἔχων ἀμφότερα, τῇ δὲ πόλει δύσνους, οὐκ ἂν ὁμοίως τι οἰκείως φράζοι· προσόντος δὲ καὶ τοῦδε, χρήμασι δὲ νικωμένου, τὰ ξύμπαντα τούτου ἑνὸς ἂν πωλοῖτο.

ὥστ’ εἴ μοι καὶ μέσως ἡγούμενοι μᾶλλον ἑτέρων προσεῖναι αὐτὰ πολεμεῖν ἐπείσθητε, οὐκ ἂν εἰκότως νῦν τοῦ γε ἀδικεῖν αἰτίαν φεροίμην.

[61] ‘Καὶ γὰρ οἷς μὲν αἵρεσις γεγένηται τἆλλα εὐτυχοῦσι, πολλὴ ἄνοια πολεμῆσαι· εἰ δ’ ἀναγκαῖον ἦν ἢ εἴξαντας εὐθὺς τοῖς πέλας ὑπακοῦσαι ἢ κινδυνεύσαντας περιγενέσθαι, ὁ φυγὼν τὸν κίνδυνον τοῦ ὑποστάντος μεμπτότερος.

καὶ ἐγὼ μὲν ὁ αὐτός εἰμι καὶ οὐκ ἐξίσταμαι· ὑμεῖς δὲ μεταβάλλετε, ἐπειδὴ ξυνέβη ὑμῖν πεισθῆναι μὲν ἀκεραίοις, μεταμέλειν δὲ κακουμένοις, καὶ τὸν ἐμὸν λόγον ἐν τῷ ὑμετέρῳ ἀσθενεῖ τῆς γνώμης μὴ ὀρθὸν φαίνεσθαι, διότι τὸ μὲν λυποῦν ἔχει ἤδη τὴν αἴσθησιν ἑκάστῳ, τῆς δὲ ὠφελίας ἄπεστιν ἔτι ἡ δήλωσις ἅπασι, καὶ μεταβολῆς μεγάλης, καὶ ταύτης ἐξ ὀλίγου, ἐμπεσούσης ταπεινὴ ὑμῶν ἡ διάνοια ἐγκαρτερεῖν ἃ ἔγνωτε.

δουλοῖ γὰρ φρόνημα τὸ αἰφνίδιον καὶ ἀπροσδόκητον καὶ τὸ πλείστῳ παραλόγῳ ξυμβαῖνον· ὃ ὑμῖν πρὸς τοῖς ἄλλοις οὐχ ἥκιστα καὶ κατὰ τὴν νόσον γεγένηται.

ὅμως δὲ πόλιν μεγάλην οἰκοῦντας καὶ ἐν ἤθεσιν ἀντιπάλοις αὐτῇ τεθραμμένους χρεὼν καὶ ξυμφοραῖς ταῖς μεγίσταις ἐθέλειν ὑφίστασθαι καὶ τὴν ἀξίωσιν μὴ ἀφανίζειν (ἐν ἴσῳ γὰρ οἱ ἄνθρωποι δικαιοῦσι τῆς τε ὑπαρχούσης δόξης αἰτιᾶσθαι ὅστις μαλακίᾳ ἐλλείπει καὶ τῆς μὴ προσηκούσης μισεῖν τὸν θρασύτητι ὀρεγόμενον), ἀπαλγήσαντας δὲ τὰ ἴδια τοῦ κοινοῦ τῆς σωτηρίας ἀντιλαμβάνεσθαι.

[62] ‘Τὸν δὲ πόνον τὸν κατὰ τὸν πόλεμον, μὴ γένηταί τε πολὺς καὶ οὐδὲν μᾶλλον περιγενώμεθα, ἀρκείτω μὲν ὑμῖν καὶ ἐκεῖνα ἐν οἷς ἄλλοτε πολλάκις γε δὴ ἀπέδειξα οὐκ ὀρθῶς αὐτὸν ὑποπτευόμενον, δηλώσω δὲ καὶ τόδε, ὅ μοι δοκεῖτε οὔτ’ αὐτοὶ πώποτε ἐνθυμηθῆναι ὑπάρχον ὑμῖν μεγέθους πέρι ἐς τὴν ἀρχὴν οὔτ’ ἐγὼ ἐν τοῖς πρὶν λόγοις· οὐδ’ ἂν νῦν ἐχρησάμην κομπωδεστέραν ἔχοντι τὴν προσποίησιν, εἰ μὴ καταπεπληγμένους ὑμᾶς παρὰ τὸ εἰκὸς ἑώρων.

οἴεσθε μὲν γὰρ τῶν ξυμμάχων μόνων ἄρχειν, ἐγὼ δὲ ἀποφαίνω δύο μερῶν τῶν ἐς χρῆσιν φανερῶν, γῆς καὶ θαλάσσης, τοῦ ἑτέρου ὑμᾶς παντὸς κυριωτάτους ὄντας, ἐφ’ ὅσον τε νῦν νέμεσθε καὶ ἢν ἐπὶ πλέον βουληθῆτε· καὶ οὐκ ἔστιν ὅστις τῇ ὑπαρχούσῃ παρασκευῇ τοῦ ναυτικοῦ πλέοντας ὑμᾶς οὔτε βασιλεὺς οὔτε ἄλλο οὐδὲν ἔθνος τῶν ἐν τῷ παρόντι κωλύσει.

ὥστε οὐ κατὰ τὴν τῶν οἰκιῶν καὶ τῆς γῆς χρείαν, ὧν μεγάλων νομίζετε ἐστερῆσθαι, αὕτη ἡ δύναμις φαίνεται· οὐδ’ εἰκὸς χαλεπῶς φέρειν αὐτῶν μᾶλλον ἢ οὐ κηπίον καὶ ἐγκαλλώπισμα πλούτου πρὸς ταύτην νομίσαντας ὀλιγωρῆσαι, καὶ γνῶναι ἐλευθερίαν μέν, ἢν ἀντιλαμβανόμενοι αὐτῆς διασώσωμεν, ῥᾳδίως ταῦτα ἀναληψομένην, ἄλλων δὲ ὑπακούσασι καὶ τὰ προκεκτημένα φιλεῖν ἐλασσοῦσθαι, τῶν τε πατέρων μὴ χείρους κατ’ ἀμφότερα φανῆναι, οἳ μετὰ πόνων καὶ οὐ παρ’ ἄλλων δεξάμενοι κατέσχον τε καὶ προσέτι διασώσαντες παρέδοσαν ὑμῖν αὐτά (αἴσχιον δὲ ἔχοντας ἀφαιρεθῆναι ἢ κτωμένους ἀτυχῆσαι),

ἰέναι δὲ τοῖς ἐχθροῖς ὁμόσε μὴ φρονήματι μόνον, ἀλλὰ καὶ καταφρονήματι. αὔχημα μὲν γὰρ καὶ ἀπὸ ἀμαθίας εὐτυχοῦς καὶ δειλῷ τινὶ ἐγγίγνεται, καταφρόνησις δὲ ὃς ἂν καὶ γνώμῃ πιστεύῃ τῶν ἐναντίων προύχειν, ὃ ἡμῖν ὑπάρχει.

καὶ τὴν τόλμαν ἀπὸ τῆς ὁμοίας τύχης ἡ ξύνεσις ἐκ τοῦ ὑπέρφρονος ἐχυρωτέραν παρέχεται, ἐλπίδι τε ἧσσον πιστεύει, ἧς ἐν τῷ ἀπόρῳ ἡ ἰσχύς, γνώμῃ δὲ ἀπὸ τῶν ὑπαρχόντων, ἧς βεβαιοτέρα ἡ πρόνοια.

[63] τῆς τε πόλεως ὑμᾶς εἰκὸς τῷ τιμωμένῳ ἀπὸ τοῦ ἄρχειν, ᾧπερ ἅπαντες ἀγάλλεσθε, βοηθεῖν, καὶ μὴ φεύγειν τοὺς πόνους ἢ μηδὲ τὰς τιμὰς διώκειν· μηδὲ νομίσαι περὶ ἑνὸς μόνου, δουλείας ἀντ’ ἐλευθερίας, ἀγωνίζεσθαι, ἀλλὰ καὶ ἀρχῆς στερήσεως καὶ κινδύνου ὧν ἐν τῇ ἀρχῇ ἀπήχθεσθε.

ἧς οὐδ’ ἐκστῆναι ἔτι ὑμῖν ἔστιν, εἴ τις καὶ τόδε ἐν τῷ παρόντι δεδιὼς ἀπραγμοσύνῃ ἀνδραγαθίζεται· ὡς τυραννίδα γὰρ ἤδη ἔχετε αὐτήν, ἣν λαβεῖν μὲν ἄδικον δοκεῖ εἶναι, ἀφεῖναι δὲ ἐπικίνδυνον.

τάχιστ’ ἄν τε πόλιν οἱ τοιοῦτοι ἑτέρους τε πείσαντες ἀπολέσειαν καὶ εἴ που ἐπὶ σφῶν αὐτῶν αὐτόνομοι οἰκήσειαν· τὸ γὰρ ἄπραγμον οὐ σῴζεται μὴ μετὰ τοῦ δραστηρίου τεταγμένον, οὐδὲ ἐν ἀρχούσῃ πόλει ξυμφέρει, ἀλλ’ ἐν ὑπηκόῳ, ἀσφαλῶς δουλεύειν.

[64] ‘῾Υμεῖς δὲ μήτε ὑπὸ τῶν τοιῶνδε πολιτῶν παράγεσθε μήτε ἐμὲ δι’ ὀργῆς ἔχετε, ᾧ καὶ αὐτοὶ ξυνδιέγνωτε πολεμεῖν, εἰ καὶ ἐπελθόντες οἱ ἐναντίοι ἔδρασαν ἅπερ εἰκὸς ἦν μὴ ἐθελησάντων ὑμῶν ὑπακούειν, ἐπιγεγένηταί τε πέρα ὧν προσεδεχόμεθα ἡ νόσος ἥδε, πρᾶγμα μόνον δὴ τῶν πάντων ἐλπίδος κρεῖσσον γεγενημένον. καὶ δι’ αὐτὴν οἶδ’ ὅτι μέρος τι μᾶλλον ἔτι μισοῦμαι, οὐ δικαίως, εἰ μὴ καὶ ὅταν παρὰ λόγον τι εὖ πράξητε ἐμοὶ ἀναθήσετε.

φέρειν δὲ χρὴ τά τε δαιμόνια ἀναγκαίως τά τε ἀπὸ τῶν πολεμίων ἀνδρείως· ταῦτα γὰρ ἐν ἔθει τῇδε τῇ πόλει πρότερόν τε ἦν νῦν τε μὴ ἐν ὑμῖν κωλυθῇ.

γνῶτε δὲ ὄνομα μέγιστον αὐτὴν ἔχουσαν ἐν ἅπασιν ἀνθρώποις διὰ τὸ ταῖς ξυμφοραῖς μὴ εἴκειν, πλεῖστα δὲ σώματα καὶ πόνους ἀνηλωκέναι πολέμῳ, καὶ δύναμιν μεγίστην δὴ μέχρι τοῦδε κεκτημένην, ἧς ἐς ἀΐδιον τοῖς ἐπιγιγνομένοις, ἢν καὶ νῦν ὑπενδῶμέν ποτε (πάντα γὰρ πέφυκε καὶ ἐλασσοῦσθαι), μνήμη καταλελείψεται, ῾Ελλήνων τε ὅτι ῞Ελληνες πλείστων δὴ ἤρξαμεν, καὶ πολέμοις μεγίστοις ἀντέσχομεν πρός τε ξύμπαντας καὶ καθ’ ἑκάστους, πόλιν τε τοῖς πᾶσιν εὐπορωτάτην καὶ μεγίστην ᾠκήσαμεν.

καίτοι ταῦτα ὁ μὲν ἀπράγμων μέμψαιτ’ ἄν, ὁ δὲ δρᾶν τι καὶ αὐτὸς βουλόμενος ζηλώσει· εἰ δέ τις μὴ κέκτηται, φθονήσει.

τὸ δὲ μισεῖσθαι καὶ λυπηροὺς εἶναι ἐν τῷ παρόντι πᾶσι μὲν ὑπῆρξε δὴ ὅσοι ἕτεροι ἑτέρων ἠξίωσαν ἄρχειν· ὅστις δὲ ἐπὶ μεγίστοις τὸ ἐπίφθονον λαμβάνει, ὀρθῶς βουλεύεται. μῖσος μὲν γὰρ οὐκ ἐπὶ πολὺ ἀντέχει, ἡ δὲ παραυτίκα τε λαμπρότης καὶ ἐς τὸ ἔπειτα δόξα αἰείμνηστος καταλείπεται.

ὑμεῖς δὲ ἔς τε τὸ μέλλον καλὸν προγνόντες ἔς τε τὸ αὐτίκα μὴ αἰσχρὸν τῷ ἤδη προθύμῳ ἀμφότερα κτήσασθε, καὶ Λακεδαιμονίοις μήτε ἐπικηρυκεύεσθε μήτε ἔνδηλοι ἔστε τοῖς παροῦσι πόνοις βαρυνόμενοι, ὡς οἵτινες πρὸς τὰς ξυμφορὰς γνώμῃ μὲν ἥκιστα λυποῦνται, ἔργῳ δὲ μάλιστα ἀντέχουσιν, οὗτοι καὶ πόλεων καὶ ἰδιωτῶν κράτιστοί εἰσιν.’

[65] Τοιαῦτα ὁ Περικλῆς λέγων ἐπειρᾶτο τοὺς ᾿Αθηναίους τῆς τε ἐς αὑτὸν ὀργῆς παραλύειν καὶ ἀπὸ τῶν παρόντων δεινῶν ἀπάγειν τὴν γνώμην.
οἱ δὲ δημοσίᾳ μὲν τοῖς λόγοις ἀνεπείθοντο καὶ οὔτε πρὸς τοὺς Λακεδαιμονίους ἔτι ἔπεμπον ἔς τε τὸν πόλεμον μᾶλλον ὥρμηντο, ἰδίᾳ δὲ τοῖς παθήμασιν ἐλυποῦντο, ὁ μὲν δῆμος ὅτι ἀπ’ ἐλασσόνων ὁρμώμενος ἐστέρητο καὶ τούτων, οἱ δὲ δυνατοὶ καλὰ κτήματα κατὰ τὴν χώραν οἰκοδομίαις τε καὶ πολυτελέσι κατασκευαῖς ἀπολωλεκότες, τὸ δὲ μέγιστον, πόλεμον ἀντ’ εἰρήνης ἔχοντες.

οὐ μέντοι πρότερόν γε οἱ ξύμπαντες ἐπαύσαντο ἐν ὀργῇ ἔχοντες αὐτὸν πρὶν ἐζημίωσαν χρήμασιν.
ὕστερον δ’ αὖθις οὐ πολλῷ, ὅπερ φιλεῖ ὅμιλος ποιεῖν, στρατηγὸν εἵλοντο καὶ πάντα τὰ πράγματα ἐπέτρεψαν, ὧν μὲν περὶ τὰ οἰκεῖα ἕκαστος ἤλγει ἀμβλύτεροι ἤδη ὄντες, ὧν δὲ ἡ ξύμπασα πόλις προσεδεῖτο πλείστου ἄξιον νομίζοντες εἶναι.

ὅσον τε γὰρ χρόνον προύστη τῆς πόλεως ἐν τῇ εἰρήνῃ, μετρίως ἐξηγεῖτο καὶ ἀσφαλῶς διεφύλαξεν αὐτήν, καὶ ἐγένετο ἐπ’ ἐκείνου μεγίστη, ἐπειδή τε ὁ πόλεμος κατέστη, ὁ δὲ φαίνεται καὶ ἐν τούτῳ προγνοὺς τὴν δύναμιν.

ἐπεβίω δὲ δύο ἔτη καὶ ἓξ μῆνας· καὶ ἐπειδὴ ἀπέθανεν, ἐπὶ πλέον ἔτι ἐγνώσθη ἡ πρόνοια αὐτοῦ ἡ ἐς τὸν πόλεμον.

ὁ μὲν γὰρ ἡσυχάζοντάς τε καὶ τὸ ναυτικὸν θεραπεύοντας καὶ ἀρχὴν μὴ ἐπικτωμένους ἐν τῷ πολέμῳ μηδὲ τῇ πόλει κινδυνεύοντας ἔφη περιέσεσθαι· οἱ δὲ ταῦτά τε πάντα ἐς τοὐναντίον ἔπραξαν καὶ ἄλλα ἔξω τοῦ πολέμου δοκοῦντα εἶναι κατὰ τὰς ἰδίας φιλοτιμίας καὶ ἴδια κέρδη κακῶς ἔς τε σφᾶς αὐτοὺς καὶ τοὺς ξυμμάχους ἐπολίτευσαν, ἃ κατορθούμενα μὲν τοῖς ἰδιώταις τιμὴ καὶ ὠφελία μᾶλλον ἦν, σφαλέντα δὲ τῇ πόλει ἐς τὸν πόλεμον βλάβη καθίστατο.

αἴτιον δ’ ἦν ὅτι ἐκεῖνος μὲν δυνατὸς ὢν τῷ τε ἀξιώματι καὶ τῇ γνώμῃ χρημάτων τε διαφανῶς ἀδωρότατος γενόμενος κατεῖχε τὸ πλῆθος ἐλευθέρως, καὶ οὐκ ἤγετο μᾶλλον ὑπ’ αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε, διὰ τὸ μὴ κτώμενος ἐξ οὐ προσηκόντων τὴν δύναμιν πρὸς ἡδονήν τι λέγειν, ἀλλ’ ἔχων ἐπ’ ἀξιώσει καὶ πρὸς ὀργήν τι ἀντειπεῖν.

ὁπότε γοῦν αἴσθοιτό τι αὐτοὺς παρὰ καιρὸν ὕβρει θαρσοῦντας, λέγων κατέπλησσεν ἐπὶ τὸ φοβεῖσθαι, καὶ δεδιότας αὖ ἀλόγως ἀντικαθίστη πάλιν ἐπὶ τὸ θαρσεῖν. ἐγίγνετό τε λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή.

οἱ δὲ ὕστερον ἴσοι μᾶλλον αὐτοὶ πρὸς ἀλλήλους ὄντες καὶ ὀρεγόμενοι τοῦ πρῶτος ἕκαστος γίγνεσθαι ἐτράποντο καθ’ ἡδονὰς τῷ δήμῳ καὶ τὰ πράγματα ἐνδιδόναι.

ἐξ ὧν ἄλλα τε πολλά, ὡς ἐν μεγάλῃ πόλει καὶ ἀρχὴν ἐχούσῃ, ἡμαρτήθη καὶ ὁ ἐς Σικελίαν πλοῦς, ὃς οὐ τοσοῦτον γνώμης ἁμάρτημα ἦν πρὸς οὓς ἐπῇσαν, ὅσον οἱ ἐκπέμψαντες οὐ τὰ πρόσφορα τοῖς οἰχομένοις ἐπιγιγνώσκοντες, ἀλλὰ κατὰ τὰς ἰδίας διαβολὰς περὶ τῆς τοῦ δήμου προστασίας τά τε ἐν τῷ στρατοπέδῳ ἀμβλύτερα ἐποίουν καὶ τὰ περὶ τὴν πόλιν πρῶτον ἐν ἀλλήλοις ἐταράχθησαν.

σφαλέντες δὲ ἐν Σικελίᾳ ἄλλῃ τε παρασκευῇ καὶ τοῦ ναυτικοῦ τῷ πλέονι μορίῳ καὶ κατὰ τὴν πόλιν ἤδη ἐν στάσει ὄντες ὅμως τρία [δέκα] μὲν ἔτη ἀντεῖχον τοῖς τε πρότερον ὑπάρχουσι πολεμίοις καὶ τοῖς ἀπὸ Σικελίας μετ’ αὐτῶν, καὶ τῶν ξυμμάχων ἔτι τοῖς πλέοσιν ἀφεστηκόσι, Κύρῳ τε ὕστερον βασιλέως παιδὶ προσγενομένῳ, ὃς παρεῖχε χρήματα Πελοποννησίοις ἐς τὸ ναυτικόν, καὶ οὐ πρότερον ἐνέδοσαν ἢ αὐτοὶ ἐν σφίσι κατὰ τὰς ἰδίας διαφορὰς περιπεσόντες ἐσφάλησαν.

τοσοῦτον τῷ Περικλεῖ ἐπερίσσευσε τότε ἀφ’ ὧν αὐτὸς προέγνω καὶ πάνυ ἂν ῥᾳδίως περιγενέσθαι τὴν πόλιν Πελοποννησίων αὐτῶν τῷ πολέμῳ.

[66] Οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι τοῦ αὐτοῦ θέρους ἐστράτευσαν ναυσὶν ἑκατὸν ἐς Ζάκυνθον τὴν νῆσον, ἣ κεῖται ἀντιπέρας ῎Ηλιδος· εἰσὶ δὲ ᾿Αχαιῶν τῶν ἐκ Πελοποννήσου ἄποικοι καὶ ᾿Αθηναίοις ξυνεμάχουν.

ἐπέπλεον δὲ Λακεδαιμονίων χίλιοι ὁπλῖται καὶ Κνῆμος Σπαρτιάτης ναύαρχος. ἀποβάντες δὲ ἐς τὴν γῆν ἐδῄωσαν τὰ πολλά. καὶ ἐπειδὴ οὐ ξυνεχώρουν, ἀπέπλευσαν ἐπ’ οἴκου.

[67] Καὶ τοῦ αὐτοῦ θέρους τελευτῶντος ᾿Αριστεὺς Κορίνθιος καὶ Λακεδαιμονίων πρέσβεις ᾿Ανήριστος καὶ Νικόλαος καὶ Πρατόδαμος καὶ Τεγεάτης Τιμαγόρας καὶ ᾿Αργεῖος ἰδίᾳ Πόλλις, πορευόμενοι ἐς τὴν ᾿Ασίαν ὡς βασιλέα, εἴ πως πείσειαν αὐτὸν χρήματά τε παρασχεῖν καὶ ξυμπολεμεῖν, ἀφικνοῦνται ὡς Σιτάλκην πρῶτον τὸν Τήρεω ἐς Θρᾴκην, βουλόμενοι πεῖσαί τε αὐτόν, εἰ δύναιντο, μεταστάντα τῆς ᾿Αθηναίων ξυμμαχίας στρατεῦσαι ἐπὶ τὴν Ποτείδαιαν, οὗ ἦν στράτευμα τῶν ᾿Αθηναίων πολιορκοῦν, καὶ ᾗπερ ὥρμηντο, δι’ ἐκείνου πορευθῆναι πέραν τοῦ ῾Ελλησπόντου ὡς Φαρνάκην τὸν Φαρναβάζου, ὃς αὐτοὺς ἔμελλεν ὡς βασιλέα ἀναπέμψειν.

παρατυχόντες δὲ ᾿Αθηναίων πρέσβεις Λέαρχος Καλλιμάχου καὶ ᾿Αμεινιάδης Φιλήμονος παρὰ τῷ Σιτάλκῃ πείθουσι τὸν Σάδοκον τὸν γεγενημένον ᾿Αθηναῖον, Σιτάλκου υἱόν, τοὺς ἄνδρας ἐγχειρίσαι σφίσιν, ὅπως μὴ διαβάντες ὡς βασιλέα τὴν ἐκείνου πόλιν τὸ μέρος βλάψωσιν.

ὁ δὲ πεισθεὶς πορευομένους αὐτοὺς διὰ τῆς Θρᾴκης ἐπὶ τὸ πλοῖον ᾧ ἔμελλον τὸν ῾Ελλήσποντον περαιώσειν, πρὶν ἐσβαίνειν ξυλλαμβάνει, ἄλλους ξυμπέμψας μετὰ τοῦ Λεάρχου καὶ ᾿Αμεινιάδου, καὶ ἐκέλευσεν ἐκείνοις παραδοῦναι· οἱ δὲ λαβόντες ἐκόμισαν ἐς τὰς ᾿Αθήνας.

ἀφικομένων δὲ αὐτῶν δείσαντες οἱ ᾿Αθηναῖοι τὸν ᾿Αριστέα μὴ αὖθις σφᾶς ἔτι πλείω κακουργῇ διαφυγών, ὅτι καὶ πρὸ τούτων τὰ τῆς Ποτειδαίας καὶ τῶν ἐπὶ Θρᾴκης πάντα ἐφαίνετο πράξας, ἀκρίτους καὶ βουλομένους ἔστιν ἃ εἰπεῖν αὐθημερὸν ἀπέκτειναν πάντας καὶ ἐς φάραγγα ἐσέβαλον, δικαιοῦντες τοῖς αὐτοῖς ἀμύνεσθαι οἷσπερ καὶ οἱ Λακεδαιμόνιοι ὑπῆρξαν, τοὺς ἐμπόρους οὓς ἔλαβον ᾿Αθηναίων καὶ τῶν ξυμμάχων ἐν ὁλκάσι περὶ Πελοπόννησον πλέοντας ἀποκτείναντες καὶ ἐς φάραγγας ἐσβαλόντες. πάντας γὰρ δὴ κατ’ ἀρχὰς τοῦ πολέμου Λακεδαιμόνιοι ὅσους λάβοιεν ἐν τῇ θαλάσσῃ ὡς πολεμίους διέφθειρον, καὶ τοὺς μετὰ ᾿Αθηναίων ξυμπολεμοῦντας καὶ τοὺς μηδὲ μεθ’ ἑτέρων.

[68] Κατὰ δὲ τοὺς αὐτοὺς χρόνους, τοῦ θέρους τελευτῶντος, καὶ ᾿Αμπρακιῶται αὐτοί τε καὶ τῶν βαρβάρων πολλοὺς ἀναστήσαντες ἐστράτευσαν ἐπ’ ῎Αργος τὸ ᾿Αμφιλοχικὸν καὶ τὴν ἄλλην ᾿Αμφιλοχίαν.
ἔχθρα δὲ πρὸς τοὺς ᾿Αργείους ἀπὸ τοῦδε αὐτοῖς ἤρξατο πρῶτον γενέσθαι.
Αργος τὸ ᾿Αμφιλοχικὸν καὶ ᾿Αμφιλοχίαν τὴν ἄλλην ἔκτισε μὲν μετὰ τὰ Τρωικὰ οἴκαδε ἀναχωρήσας καὶ οὐκ ἀρεσκόμενος τῇ ἐν ῎Αργει καταστάσει ᾿Αμφίλοχος ὁ ᾿Αμφιάρεω ἐν τῷ ᾿Αμπρακικῷ κόλπῳ, ὁμώνυμον τῇ ἑαυτοῦ πατρίδι ῎Αργος ὀνομάσας
(καὶ ἦν ἡ πόλις αὕτη μεγίστη τῆς ᾿Αμφιλοχίας καὶ τοὺς δυνατωτάτους εἶχεν οἰκήτορασ),
ὑπὸ ξυμφορῶν δὲ πολλαῖς γενεαῖς ὕστερον πιεζόμενοι ᾿Αμπρακιώτας ὁμόρους ὄντας τῇ ᾿Αμφιλοχικῇ ξυνοίκους ἐπηγάγοντο, καὶ ἡλληνίσθησαν τὴν νῦν γλῶσσαν τότε πρῶτον ἀπὸ τῶν ᾿Αμπρακιωτῶν ξυνοικησάντων· οἱ δὲ ἄλλοι ᾿Αμφίλοχοι βάρβαροί εἰσιν.
ἐκβάλλουσιν οὖν τοὺς ᾿Αργείους οἱ ᾿Αμπρακιῶται χρόνῳ καὶ αὐτοὶ ἴσχουσι τὴν πόλιν.

οἱ δ’ ᾿Αμφίλοχοι γενομένου τούτου διδόασιν ἑαυτοὺς ᾿Ακαρνᾶσι, καὶ προσπαρακαλέσαντες ἀμφότεροι ᾿Αθηναίους, οἳ αὐτοῖς Φορμίωνά τε στρατηγὸν ἔπεμψαν καὶ ναῦς τριάκοντα, ἀφικομένου [δὲ] τοῦ Φορμίωνος αἱροῦσι κατὰ κράτος ῎Αργος καὶ τοὺς ᾿Αμπρακιώτας ἠνδραπόδισαν, κοινῇ τε ᾤκισαν αὐτὸ ᾿Αμφίλοχοι καὶ ᾿Ακαρνᾶνες.
μετὰ δὲ τοῦτο ἡ ξυμμαχία πρῶτον ἐγένετο ᾿Αθηναίοις καὶ ᾿Ακαρνᾶσιν. οἱ δὲ ᾿Αμπρακιῶται τὴν μὲν ἔχθραν ἐς τοὺς ᾿Αργείους ἀπὸ τοῦ ἀνδραποδισμοῦ σφῶν αὐτῶν πρῶτον ἐποιήσαντο,
ὕστερον δὲ ἐν τῷ πολέμῳ τήνδε τὴν στρατείαν ποιοῦνται αὑτῶν τε καὶ Ξαόνων καὶ ἄλλων τινῶν τῶν πλησιοχώρων βαρβάρων· ἐλθόντες τε πρὸς τὸ ῎Αργος τῆς μὲν χώρας ἐκράτουν, τὴν δὲ πόλιν ὡς οὐκ ἐδύναντο ἑλεῖν προσβαλόντες, ἀπεχώρησαν ἐπ’ οἴκου καὶ διελύθησαν κατὰ ἔθνη. τοσαῦτα μὲν ἐν τῷ θέρει ἐγένετο.

[69] Τοῦ δ’ ἐπιγιγνομένου χειμῶνος ᾿Αθηναῖοι ναῦς ἔστειλαν εἴκοσι μὲν περὶ Πελοπόννησον καὶ Φορμίωνα στρατηγόν, ὃς ὁρμώμενος ἐκ Ναυπάκτου φυλακὴν εἶχε μήτ’ ἐκπλεῖν ἐκ Κορίνθου καὶ τοῦ Κρισαίου κόλπου μηδένα μήτ’ ἐσπλεῖν, ἑτέρας δὲ ἓξ ἐπὶ Καρίας καὶ Λυκίας καὶ Μελήσανδρον στρατηγόν, ὅπως ταῦτά τε ἀργυρολογῶσι καὶ τὸ λῃστικὸν τῶν Πελοποννησίων μὴ ἐῶσιν αὐτόθεν ὁρμώμενον βλάπτειν τὸν πλοῦν τῶν ὁλκάδων τῶν ἀπὸ Φασήλιδος καὶ Φοινίκης καὶ τῆς ἐκεῖθεν ἠπείρου.

ἀναβὰς δὲ στρατιᾷ ᾿Αθηναίων τε τῶν ἀπὸ τῶν νεῶν καὶ τῶν ξυμμάχων ἐς τὴν Λυκίαν ὁ Μελήσανδρος ἀποθνῄσκει καὶ τῆς στρατιᾶς μέρος τι διέφθειρε νικηθεὶς μάχῃ.

[70] Τοῦ δ’ αὐτοῦ χειμῶνος οἱ Ποτειδεᾶται ἐπειδὴ οὐκέτι ἐδύναντο πολιορκούμενοι ἀντέχειν, ἀλλ’ αἵ τε ἐς τὴν ᾿Αττικὴν ἐσβολαὶ Πελοποννησίων οὐδὲν μᾶλλον ἀπανίστασαν τοὺς ᾿Αθηναίους ὅ τε σῖτος ἐπελελοίπει, καὶ ἄλλα τε πολλὰ ἐπεγεγένητο αὐτόθι ἤδη βρώσεως πέρι ἀναγκαίας καί τινες καὶ ἀλλήλων ἐγέγευντο, οὕτω δὴ λόγους προσφέρουσι περὶ ξυμβάσεως τοῖς στρατηγοῖς τῶν ᾿Αθηναίων τοῖς ἐπὶ σφίσι τεταγμένοις, Ξενοφῶντί τε τῷ Εὐριπίδου καὶ ῾Εστιοδώρῳ τῷ ᾿Αριστοκλείδου καὶ Φανομάχῳ τῷ Καλλιμάχου.

οἱ δὲ προσεδέξαντο, ὁρῶντες μὲν τῆς στρατιᾶς τὴν ταλαιπωρίαν ἐν χωρίῳ χειμερινῷ, ἀνηλωκυίας δὲ ἤδη τῆς πόλεως δισχίλια τάλαντα ἐς τὴν πολιορκίαν.

ἐπὶ τοῖσδε οὖν ξυνέβησαν, ἐξελθεῖν αὐτοὺς καὶ παῖδας καὶ γυναῖκας καὶ τοὺς ἐπικούρους ξὺν ἑνὶ ἱματίῳ, γυναῖκας δὲ ξὺν δυοῖν, καὶ ἀργύριόν τι ῥητὸν ἔχοντας ἐφόδιον.

καὶ οἱ μὲν ὑπόσπονδοι ἐξῆλθον ἔς τε τὴν Ξαλκιδικὴν καὶ ᾗ ἕκαστος ἐδύνατο· ᾿Αθηναῖοι δὲ τούς τε στρατηγοὺς ἐπῃτιάσαντο ὅτι ἄνευ αὐτῶν ξυνέβησαν (ἐνόμιζον γὰρ ἂν κρατῆσαι τῆς πόλεως ᾗ ἐβούλοντο), καὶ ὕστερον ἐποίκους ἔπεμψαν ἑαυτῶν ἐς τὴν Ποτείδαιαν καὶ κατῴκισαν. ταῦτα μὲν ἐν τῷ χειμῶνι ἐγένετο, καὶ [τὸ] δεύτερον ἔτος ἐτελεύτα τῷ πολέμῳ τῷδε ὃν Θουκυδίδης ξυνέγραψεν.

[71] Τοῦ δ’ ἐπιγιγνομένου θέρους οἱ Πελοποννήσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι ἐς μὲν τὴν ᾿Αττικὴν οὐκ ἐσέβαλον, ἐστράτευσαν δὲ ἐπὶ Πλάταιαν· ἡγεῖτο δὲ ᾿Αρχίδαμος ὁ Ζευξιδάμου Λακεδαιμονίων βασιλεύς. καὶ καθίσας τὸν στρατὸν ἔμελλε δῃώσειν τὴν γῆν· οἱ δὲ Πλαταιῆς εὐθὺς πρέσβεις πέμψαντες πρὸς αὐτὸν ἔλεγον τοιάδε·

‘᾿Αρχίδαμε καὶ Λακεδαιμόνιοι, οὐ δίκαια ποιεῖτε οὐδ’ ἄξια οὔτε ὑμῶν οὔτε πατέρων ὧν ἐστέ, ἐς γῆν τὴν Πλαταιῶν στρατεύοντες. Παυσανίας γὰρ ὁ Κλεομβρότου Λακεδαιμόνιος ἐλευθερώσας τὴν ῾Ελλάδα ἀπὸ τῶν μήδων μετὰ ῾Ελλήνων τῶν ἐθελησάντων ξυνάρασθαι τὸν κίνδυνον τῆς μάχης ἣ παρ’ ἡμῖν ἐγένετο, θύσας ἐν τῇ Πλαταιῶν ἀγορᾷ ἱερὰ Διὶ ἐλευθερίῳ καὶ ξυγκαλέσας πάντας τοὺς ξυμμάχους ἀπεδίδου Πλαταιεῦσι γῆν καὶ πόλιν τὴν σφετέραν ἔχοντας αὐτονόμους οἰκεῖν, στρατεῦσαί τε μηδένα ποτὲ ἀδίκως ἐπ’ αὐτοὺς μηδ’ ἐπὶ δουλείᾳ· εἰ δὲ μή, ἀμύνειν τοὺς παρόντας ξυμμάχους κατὰ δύναμιν.

τάδε μὲν ἡμῖν πατέρες οἱ ὑμέτεροι ἔδοσαν ἀρετῆς ἕνεκα καὶ προθυμίας τῆς ἐν ἐκείνοις τοῖς κινδύνοις γενομένης, ὑμεῖς δὲ τἀναντία δρᾶτε· μετὰ γὰρ Θηβαίων τῶν ἡμῖν ἐχθίστων ἐπὶ δουλείᾳ τῇ ἡμετέρᾳ ἥκετε.

μάρτυρας δὲ θεοὺς τούς τε ὁρκίους τότε γενομένους ποιούμενοι καὶ τοὺς ὑμετέρους πατρῴους καὶ ἡμετέρους ἐγχωρίους, λέγομεν ὑμῖν γῆν τὴν Πλαταιίδα μὴ ἀδικεῖν μηδὲ παραβαίνειν τοὺς ὅρκους, ἐᾶν δὲ οἰκεῖν αὐτονόμους καθάπερ Παυσανίας ἐδικαίωσεν.’

[72] Τοσαῦτα εἰπόντων τῶν Πλαταιῶν ᾿Αρχίδαμος ὑπολαβὼν εἶπεν· ‘δίκαια λέγετε, ὦ ἄνδρες Πλαταιῆς, ἢν ποιῆτε ὁμοῖα τοῖς λόγοις. καθάπερ γὰρ Παυσανίας ὑμῖν παρέδωκεν, αὐτοί τε αὐτονομεῖσθε καὶ τοὺς ἄλλους ξυνελευθεροῦτε, ὅσοι μετασχόντες τῶν τότε κινδύνων ὑμῖν τε ξυνώμοσαν καὶ εἰσὶ νῦν ὑπ’ ᾿Αθηναίοις, παρασκευή τε τοσήδε καὶ πόλεμος γεγένηται αὐτῶν ἕνεκα καὶ τῶν ἄλλων ἐλευθερώσεως. ἧς μάλιστα μὲν μετασχόντες καὶ αὐτοὶ ἐμμείνατε τοῖς ὅρκοις· εἰ δὲ μή, ἅπερ καὶ πρότερον ἤδη προυκαλεσάμεθα, ἡσυχίαν ἄγετε νεμόμενοι τὰ ὑμέτερα αὐτῶν, καὶ ἔστε μηδὲ μεθ’ ἑτέρων, δέχεσθε δὲ ἀμφοτέρους φίλους, ἐπὶ πολέμῳ δὲ μηδετέρους. καὶ τάδε ἡμῖν ἀρκέσει.’

ὁ μὲν ᾿Αρχίδαμος τοσαῦτα εἶπεν· οἱ δὲ Πλαταιῶν πρέσβεις ἀκούσαντες ταῦτα ἐσῆλθον ἐς τὴν πόλιν, καὶ τῷ πλήθει τὰ ῥηθέντα κοινώσαντες ἀπεκρίναντο αὐτῷ ὅτι ἀδύνατα σφίσιν εἴη ποιεῖν ἃ προκαλεῖται ἄνευ ᾿Αθηναίων (παῖδες γὰρ σφῶν καὶ γυναῖκες παρ’ ἐκείνοις εἶεν), δεδιέναι δὲ καὶ περὶ τῇ πάσῃ πόλει μὴ ἐκείνων ἀποχωρησάντων ᾿Αθηναῖοι ἐλθόντες σφίσιν οὐκ ἐπιτρέπωσιν, ἢ Θηβαῖοι, ὡς ἔνορκοι ὄντες κατὰ τὸ ἀμφο τέρους δέχεσθαι, αὖθις σφῶν τὴν πόλιν πειράσωσι καταλαβεῖν.

ὁ δὲ θαρσύνων αὐτοὺς πρὸς ταῦτα ἔφη· ‘ὑμεῖς δὲ πόλιν μὲν καὶ οἰκίας ἡμῖν παράδοτε τοῖς Λακεδαιμονίοις, καὶ γῆς ὅρους ἀποδείξατε καὶ δένδρα ἀριθμῷ τὰ ὑμέτερα καὶ ἄλλο εἴ τι δυνατὸν ἐς ἀριθμὸν ἐλθεῖν· αὐτοὶ δὲ μεταχωρήσατε ὅποι βούλεσθε, ἕως ἂν ὁ πόλεμος ᾖ· ἐπειδὰν δὲ παρέλθῃ, ἀποδώσομεν ὑμῖν ἃ ἂν παραλάβωμεν. μέχρι δὲ τοῦδε ἕξομεν παρακαταθήκην, ἐργαζόμενοι καὶ φορὰν φέροντες ἣ ἂν ὑμῖν μέλλῃ ἱκανὴ ἔσεσθαι.’

[73] οἱ δ’ ἀκούσαντες ἐσῆλθον αὖθις ἐς τὴν πόλιν, καὶ βουλευσάμενοι μετὰ τοῦ πλήθους ἔλεξαν ὅτι βούλονται ἃ προκαλεῖται ᾿Αθηναίοις κοινῶσαι πρῶτον, καὶ ἢν πείθωσιν αὐτούς, ποιεῖν ταῦτα· μέχρι δὲ τούτου σπείσασθαι σφίσιν ἐκέλευον καὶ τὴν γῆν μὴ δῃοῦν. ὁ δὲ ἡμέρας τε ἐσπείσατο ἐν αἷς εἰκὸς ἦν κομισθῆναι, καὶ τὴν γῆν οὐκ ἔτεμνεν.

ἐλθόντες δὲ οἱ [Πλαταιῆς] πρέσβεις ὡς τοὺς ᾿Αθηναίους καὶ βουλευσάμενοι μετ’ αὐτῶν πάλιν ἦλθον ἀπαγγέλλοντες τοῖς ἐν τῇ πόλει τοιάδε·
‘οὔτ’ ἐν τῷ πρὸ τοῦ χρόνῳ, ὦ ἄνδρες Πλαταιῆς, ἀφ’ οὗ ξύμμαχοι ἐγενόμεθα, ᾿Αθηναῖοί φασιν ἐν οὐδενὶ ὑμᾶς προέσθαι ἀδικουμένους οὔτε νῦν περιόψεσθαι, βοηθήσειν δὲ κατὰ δύναμιν. ἐπισκήπτουσί τε ὑμῖν πρὸς τῶν ὅρκων οὓς οἱ πατέρες ὤμοσαν μηδὲν νεωτερίζειν περὶ τὴν ξυμμαχίαν.’

[74] τοιαῦτα τῶν πρέσβεων ἀπαγγειλάντων οἱ Πλαταιῆς ἐβουλεύσαντο ᾿Αθηναίους μὴ προδιδόναι, ἀλλ’ ἀνέχεσθαι καὶ γῆν τεμνομένην, εἰ δεῖ, ὁρῶντας καὶ ἄλλο πάσχοντας ὅτι ἂν ξυμβαίνῃ· ἐξελθεῖν τε μηδένα ἔτι, ἀλλ’ ἀπὸ τοῦ τείχους ἀποκρίνασθαι ὅτι ἀδύνατα σφίσι ποιεῖν ἐστὶν ἃ Λακεδαιμόνιοι προκαλοῦνται.

ὡς δὲ ἀπεκρίναντο, ἐντεῦθεν δὴ πρῶτον μὲν ἐς ἐπιμαρτυρίαν καὶ θεῶν καὶ ἡρώων τῶν ἐγχωρίων ᾿Αρχίδαμος ὁ βασιλεὺς κατέστη, λέγων ὧδε· ‘θεοὶ ὅσοι γῆν τὴν Πλαταιίδα ἔχετε καὶ ἥρωες, ξυνίστορές ἐστε ὅτι οὔτε τὴν ἀρχὴν ἀδίκως, ἐκλιπόντων δὲ τῶνδε προτέρων τὸ ξυνώμοτον, ἐπὶ γῆν τήνδε ἤλθομεν, ἐν ᾗ οἱ πατέρες ἡμῶν εὐξάμενοι ὑμῖν Μήδων ἐκράτησαν καὶ παρέσχετε αὐτὴν εὐμενῆ ἐναγωνίσασθαι τοῖς ῞Ελλησιν, οὔτε νῦν, ἤν τι ποιῶμεν, ἀδικήσομεν· προκαλεσάμενοι γὰρ πολλὰ καὶ εἰκότα οὐ τυγχάνομεν. ξυγγνώμονες δὲ ἔστε τῆς μὲν ἀδικίας κολάζεσθαι τοῖς ὑπάρχουσι προτέροις, τῆς δὲ τιμωρίας τυγχάνειν τοῖς ἐπιφέρουσι νομίμως.’

[75] Τοσαῦτα ἐπιθειάσας καθίστη ἐς πόλεμον τὸν στρατόν, καὶ πρῶτον μὲν περιεσταύρωσαν αὐτοὺς τοῖς δένδρεσιν ἃ ἔκοψαν, τοῦ μηδένα ἐπεξιέναι, ἔπειτα χῶμα ἔχουν πρὸς τὴν πόλιν, ἐλπίζοντες ταχίστην αἵρεσιν ἔσεσθαι αὐτῶν στρατεύματος τοσούτου ἐργαζομένου.

ξύλα μὲν οὖν τέμνοντες ἐκ τοῦ Κιθαιρῶνος παρῳκοδόμουν ἑκατέρωθεν, φορμηδὸν ἀντὶ τοίχων τιθέντες, ὅπως μὴ διαχέοιτο ἐπὶ πολὺ τὸ χῶμα· ἐφόρουν δὲ ὕλην ἐς αὐτὸ καὶ λίθους καὶ γῆν καὶ εἴ τι ἄλλο ἁνύτειν μέλλοι ἐπιβαλλόμενον.

ἡμέρας δὲ ἔχουν ἑβδομήκοντα καὶ νύκτας ξυνεχῶς, διῃρημένοι κατ’ ἀναπαύλας, ὥστε τοὺς μὲν φέρειν, τοὺς δὲ ὕπνον τε καὶ σῖτον αἱρεῖσθαι· Λακεδαιμονίων τε οἱ ξεναγοὶ ἑκάστης πόλεως ξυνεφεστῶτες ἠνάγκαζον ἐς τὸ ἔργον.

οἱ δὲ Πλαταιῆς ὁρῶντες τὸ χῶμα αἰρόμενον, ξύλινον τεῖχος ξυνθέντες καὶ ἐπιστήσαντες τῷ ἑαυτῶν τείχει ᾗ προσεχοῦτο, ἐσῳκοδόμουν ἐς αὐτὸ πλίνθους ἐκ τῶν ἐγγὺς οἰκιῶν καθαιροῦντες.

ξύνδεσμος δ’ ἦν αὐτοῖς τὰ ξύλα, τοῦ μὴ ὑψηλὸν γιγνόμενον ἀσθενὲς εἶναι τὸ οἰκοδόμημα, καὶ προκαλύμματα εἶχε δέρσεις καὶ διφθέρας, ὥστε τοὺς ἐργαζομένους καὶ τὰ ξύλα μήτε πυρφόροις οἰστοῖς βάλλεσθαι ἐν ἀσφαλείᾳ τε εἶναι.

ᾔρετο δὲ τὸ ὕψος τοῦ τείχους μέγα, καὶ τὸ χῶμα οὐ σχολαίτερον ἀντανῄει αὐτῷ. καὶ οἱ Πλαταιῆς τοιόνδε τι ἐπινοοῦσιν· διελόντες τοῦ τείχους ᾗ προσέπιπτε τὸ χῶμα ἐσεφόρουν τὴν γῆν.

[76] οἱ δὲ Πελοποννήσιοι αἰσθόμενοι ἐν ταρσοῖς καλάμου πηλὸν ἐνίλλοντες ἐσέβαλλον ἐς τὸ διῃρημένον, ὅπως μὴ διαχεόμενον ὥσπερ ἡ γῆ φοροῖτο.

οἱ δὲ ταύτῃ ἀποκλῃόμενοι τοῦτο μὲν ἐπέσχον, ὑπόνομον δὲ ἐκ τῆς πόλεως ὀρύξαντες καὶ ξυντεκμηράμενοι ὑπὸ τὸ χῶμα ὑφεῖλκον αὖθις παρὰ σφᾶς τὸν χοῦν· καὶ ἐλάνθανον ἐπὶ πολὺ τοὺς ἔξω, ὥστε ἐπιβάλλοντας ἧσσον ἁνύτειν ὑπαγομένου αὐτοῖς κάτωθεν τοῦ χώματος καὶ ἱζάνοντος αἰεὶ ἐπὶ τὸ κενούμενον.

δεδιότες δὲ μὴ οὐδ’ οὕτω δύνωνται ὀλίγοι πρὸς πολλοὺς ἀντέχειν, προσεπεξηῦρον τόδε· τὸ μὲν μέγα οἰκοδόμημα ἐπαύσαντο ἐργαζόμενοι τὸ κατὰ τὸ χῶμα, ἔνθεν δὲ καὶ ἔνθεν αὐτοῦ ἀρξάμενοι ἀπὸ τοῦ βραχέος τείχους ἐκ τοῦ ἐντὸς μηνοειδὲς ἐς τὴν πόλιν ἐσῳκοδόμουν, ὅπως, εἰ τὸ μέγα τεῖχος ἁλίσκοιτο, τοῦτ’ ἀντέχοι, καὶ δέοι τοὺς ἐναντίους αὖθις πρὸς αὐτὸ χοῦν καὶ προχωροῦντας ἔσω διπλάσιόν τε πόνον ἔχειν καὶ ἐν ἀμφιβόλῳ μᾶλλον γίγνεσθαι.

ἅμα δὲ τῇ χώσει καὶ μηχανὰς προσῆγον οἱ Πελοποννήσιοι τῇ πόλει, μίαν μὲν ἣ τοῦ μεγάλου οἰκοδομήματος κατὰ τὸ χῶμα προσαχθεῖσα ἐπὶ μέγα τε κατέσεισε καὶ τοὺς Πλαταιᾶς ἐφόβησεν, ἄλλας δὲ ἄλλῃ τοῦ τείχους, ἃς βρόχους τε περιβάλλοντες ἀνέκλων οἱ Πλαταιῆς, καὶ δοκοὺς μεγάλας ἀρτήσαντες ἁλύσεσι μακραῖς σιδηραῖς ἀπὸ τῆς τομῆς ἑκατέρωθεν ἀπὸ κεραιῶν δύο ἐπικεκλιμένων καὶ ὑπερτεινουσῶν ὑπὲρ τοῦ τείχους ἀνελκύσαντες ἐγκαρσίας, ὁπότε προσπεσεῖσθαί πῃ μέλλοι ἡ μηχανή, ἀφίεσαν τὴν δοκὸν χαλαραῖς ταῖς ἁλύσεσι καὶ οὐ διὰ χειρὸς ἔχοντες, ἡ δὲ ῥύμῃ ἐμπίπτουσα ἀπεκαύλιζε τὸ προῦχον τῆς ἐμβολῆς.

[77] Μετὰ δὲ τοῦτο οἱ Πελοποννήσιοι, ὡς αἵ τε μηχαναὶ οὐδὲν ὠφέλουν καὶ τῷ χώματι τὸ ἀντιτείχισμα ἐγίγνετο, νομίσαντες ἄπορον εἶναι ἀπὸ τῶν παρόντων δεινῶν ἑλεῖν τὴν πόλιν πρὸς τὴν περιτείχισιν παρεσκευάζοντο.

πρότερον δὲ πυρὶ ἔδοξεν αὐτοῖς πειρᾶσαι εἰ δύναιντο πνεύματος γενομένου ἐπιφλέξαι τὴν πόλιν οὖσαν οὐ μεγάλην· πᾶσαν γὰρ δὴ ἰδέαν ἐπενόουν, εἴ πως σφίσιν ἄνευ δαπάνης καὶ πολιορκίας προσαχθείη.

φοροῦντες δὲ ὕλης φακέλους παρέβαλον ἀπὸ τοῦ χώματος ἐς τὸ μεταξὺ πρῶτον τοῦ τείχους καὶ τῆς προσχώσεως, ταχὺ δὲ πλήρους γενομένου διὰ πολυχειρίαν ἐπιπαρένησαν καὶ τῆς ἄλλης πόλεως ὅσον ἐδύναντο ἀπὸ τοῦ μετεώρου πλεῖστον ἐπισχεῖν, ἐμβαλόντες δὲ πῦρ ξὺν θείῳ καὶ πίσσῃ ἧψαν τὴν ὕλην.
καὶ ἐγένετο φλὸξ τοσαύτη ὅσην οὐδείς πω ἔς γε ἐκεῖνον τὸν χρόνον χειροποίητον εἶδεν· ἤδη γὰρ ἐν ὄρεσιν ὕλη τριφθεῖσα ὑπ’ ἀνέμων πρὸς αὑτὴν ἀπὸ ταὐτομάτου πῦρ καὶ φλόγα ἀπ’ αὐτοῦ ἀνῆκεν.

τοῦτο δὲ μέγα τε ἦν καὶ τοὺς Πλαταιᾶς τἆλλα διαφυγόντας ἐλαχίστου ἐδέησε διαφθεῖραι· ἐντὸς γὰρ πολλοῦ χωρίου τῆς πόλεως οὐκ ἦν πελάσαι, πνεῦμά τε εἰ ἐπεγένετο αὐτῇ ἐπίφορον, ὅπερ καὶ ἤλπιζον οἱ ἐναντίοι, οὐκ ἂν διέφυγον.

νῦν δὲ καὶ τόδε λέγεται ξυμβῆναι, ὕδωρ [ἐξ οὐρανοῦ] πολὺ καὶ βροντὰς γενομένας σβέσαι τὴν φλόγα καὶ οὕτω παυσθῆναι τὸν κίνδυνον.

[78] Οἱ δὲ Πελοποννήσιοι ἐπειδὴ καὶ τούτου διήμαρτον, μέρος μέν τι καταλιπόντες τοῦ στρατοῦ, τὸ δὲ πλέον ἀφέντες περιετείχιζον τὴν πόλιν κύκλῳ, διελόμενοι κατὰ πόλεις τὸ χωρίον· τάφρος δὲ ἐντός τε ἦν καὶ ἔξωθεν ἐξ ἧς ἐπλινθεύσαντο.

καὶ ἐπειδὴ πᾶν ἐξείργαστο περὶ ἀρκτούρου ἐπιτολάς, καταλιπόντες φυλακὰς τοῦ ἡμίσεος τείχους (τὸ δὲ ἥμισυ Βοιωτοὶ ἐφύλασσον) ἀνεχώρησαν τῷ στρατῷ καὶ διελύθησαν κατὰ πόλεις.
Πλαταιῆς δὲ παῖδας μὲν καὶ γυναῖκας καὶ τοὺς πρεσβυτάτους τε καὶ πλῆθος τὸ ἀχρεῖον τῶν ἀνθρώπων πρότερον ἐκκεκομισμένοι ἦσαν ἐς τὰς ᾿Αθήνας, αὐτοὶ δὲ ἐπολιορκοῦντο ἐγκαταλελειμμένοι τετρακόσιοι, ᾿Αθηναίων δὲ ὀγδοήκοντα, γυναῖκες δὲ δέκα καὶ ἑκατὸν σιτοποιοί.
τοσοῦτοι ἦσαν οἱ ξύμπαντες ὅτε ἐς τὴν πολιορκίαν καθίσταντο, καὶ ἄλλος οὐδεὶς ἦν ἐν τῷ τείχει οὔτε δοῦλος οὔτ’ ἐλεύθερος. τοιαύτη μὲν ἡ Πλαταιῶν πολιορκία κατεσκευάσθη.

[79] Τοῦ δ’ αὐτοῦ θέρους καὶ ἅμα τῇ τῶν Πλαταιῶν ἐπιστρατείᾳ ᾿Αθηναῖοι δισχιλίοις ὁπλίταις ἑαυτῶν καὶ ἱππεῦσι διακοσίοις ἐπεστράτευσαν ἐπὶ Ξαλκιδέας τοὺς ἐπὶ Θρᾴκης καὶ Βοττιαίους ἀκμάζοντος τοῦ σίτου· ἐστρατήγει δὲ Ξενοφῶν ὁ Εὐριπίδου τρίτος αὐτός.
ἐλθόντες δὲ ὑπὸ Σπάρτωλον τὴν Βοττικὴν τὸν σῖτον διέφθειραν. ἐδόκει δὲ καὶ προσχωρήσειν ἡ πόλις ὑπό τινων ἔνδοθεν πρασσόντων. προσπεμψάντων δὲ ἐς ῎Ολυνθον τῶν οὐ ταὐτὰ βουλομένων ὁπλῖταί τε ἦλθον καὶ στρατιὰ ἐς φυλακήν· ἧς ἐπεξελθούσης ἐκ τῆς Σπαρτώλου ἐς μάχην καθίστανται οἱ ᾿Αθηναῖοι ὑπ’ αὐτῇ τῇ πόλει.

καὶ οἱ μὲν ὁπλῖται τῶν Ξαλκιδέων καὶ ἐπίκουροί τινες μετ’ αὐτῶν νικῶνται ὑπὸ τῶν ᾿Αθηναίων καὶ ἀναχωροῦσιν ἐς τὴν Σπάρτωλον, οἱ δὲ ἱππῆς τῶν Ξαλκιδέων καὶ ψιλοὶ νικῶσι τοὺς τῶν ᾿Αθηναίων ἱππέας καὶ ψιλούς·
εἶχον δέ τινας οὐ πολλοὺς πελταστὰς ἐκ τῆς Κρουσίδος γῆς καλουμένης. ἄρτι δὲ τῆς μάχης γεγενημένης ἐπιβοηθοῦσιν ἄλλοι πελτασταὶ ἐκ τῆς ᾿Ολύνθου.

καὶ οἱ ἐκ τῆς Σπαρτώλου ψιλοὶ ὡς εἶδον, θαρσήσαντες τοῖς τε προσγιγνομένοις καὶ ὅτι πρότερον οὐχ ἥσσηντο, ἐπιτίθενται αὖθις μετὰ τῶν Ξαλκιδέων ἱππέων καὶ τῶν προσβοηθησάντων τοῖς ᾿Αθηναίοις· καὶ ἀναχωροῦσι πρὸς τὰς δύο τάξεις ἃς κατέλιπον παρὰ τοῖς σκευοφόροις.
καὶ ὁπότε μὲν ἐπίοιεν οἱ ᾿Αθηναῖοι, ἐνεδίδοσαν, ἀναχωροῦσι δ’ ἐνέκειντο καὶ ἐσηκόντιζον. οἵ τε ἱππῆς τῶν Ξαλκιδέων προσιππεύοντες ᾗ δοκοίη προσέβαλλον, καὶ οὐχ ἥκιστα φοβήσαντες ἔτρεψαν τοὺς ᾿Αθηναίους καὶ ἐπεδίωξαν ἐπὶ πολύ.

καὶ οἱ μὲν ᾿Αθηναῖοι ἐς τὴν Ποτείδαιαν καταφεύγουσι, καὶ ὕστερον τοὺς νεκροὺς ὑποσπόνδους κομισάμενοι ἐς τὰς ᾿Αθήνας ἀναχωροῦσι τῷ περιόντι τοῦ στρατοῦ· ἀπέθανον δὲ αὐτῶν τριάκοντα καὶ τετρακόσιοι καὶ οἱ στρατηγοὶ πάντες. οἱ δὲ Ξαλκιδῆς καὶ Βοττιαῖοι τροπαῖόν τε ἔστησαν καὶ τοὺς νεκροὺς τοὺς αὑτῶν ἀνελόμενοι διελύθησαν κατὰ πόλεις.

[80] Τοῦ δ’ αὐτοῦ θέρους, οὐ πολλῷ ὕστερον τούτων, ᾿Αμπρακιῶται καὶ Ξάονες βουλόμενοι ᾿Ακαρνανίαν τὴν πᾶσαν καταστρέψασθαι καὶ ᾿Αθηναίων ἀποστῆσαι πείθουσι Λακεδαιμονίους ναυτικόν τε παρασκευάσασθαι ἐκ τῆς ξυμμαχίδος καὶ ὁπλίτας χιλίους πέμψαι ἐπ’ ᾿Ακαρνανίαν, λέγοντες ὅτι, ἢν ναυσὶ καὶ πεζῷ ἅμα μετὰ σφῶν ἔλθωσιν, ἀδυνάτων ὄντων ξυμβοηθεῖν τῶν ἀπὸ θαλάσσης ᾿Ακαρνάνων ῥᾳδίως ᾿Ακαρνανίαν σχόντες καὶ τῆς Ζακύνθου καὶ Κεφαλληνίας κρατήσουσι, καὶ ὁ περίπλους οὐκέτι ἔσοιτο ᾿Αθηναίοις ὁμοίως περὶ Πελοπόννησον· ἐλπίδα δ’ εἶναι καὶ Ναύπακτον λαβεῖν.

οἱ δὲ Λακεδαιμόνιοι πεισθέντες Κνῆμον μὲν ναύαρχον ἔτι ὄντα καὶ τοὺς ὁπλίτας ἐπὶ ναυσὶν ὀλίγαις εὐθὺς πέμπουσι, τῷ δὲ ναυτικῷ περιήγγειλαν παρασκευασαμένῳ ὡς τάχιστα πλεῖν ἐς Λευκάδα.

ἦσαν δὲ Κορίνθιοι ξυμπροθυμούμενοι μάλιστα τοῖς ᾿Αμπρακιώταις ἀποίκοις οὖσιν. καὶ τὸ μὲν ναυτικὸν ἔκ τε Κορίνθου καὶ Σικυῶνος καὶ τῶν ταύτῃ χωρίων ἐν παρασκευῇ ἦν, τὸ δ’ ἐκ Λευκάδος καὶ ᾿Ανακτορίου καὶ ᾿Αμπρακίας πρότερον ἀφικόμενον ἐν Λευκάδι περιέμενεν.

Κνῆμος δὲ καὶ οἱ μετ’ αὐτοῦ χίλιοι ὁπλῖται ἐπειδὴ ἐπεραιώθησαν λαθόντες Φορμίωνα, ὃς ἦρχε τῶν εἴκοσι νεῶν τῶν ᾿Αττικῶν αἳ περὶ Ναύπακτον ἐφρούρουν, εὐθὺς παρεσκευάζοντο τὴν κατὰ γῆν στρατείαν.

καὶ αὐτῷ παρῆσαν ῾Ελλήνων μὲν ᾿Αμπρακιῶται καὶ Λευκάδιοι καὶ ᾿Ανακτόριοι καὶ οὓς αὐτὸς ἔχων ἦλθε χίλιοι Πελοποννησίων, βάρβαροι δὲ Ξάονες χίλιοι ἀβασίλευτοι, ὧν ἡγοῦντο ἐπετησίῳ προστατείᾳ ἐκ τοῦ ἀρχικοῦ γένους Φώτιος καὶ Νικάνωρ. ξυνεστρατεύοντο δὲ μετὰ Ξαόνων καὶ Θεσπρωτοὶ ἀβασίλευτοι.

Μολοσσοὺς δὲ ἦγε καὶ ᾿Ατιντᾶνας Σαβύλινθος ἐπίτροπος ὢν Θάρυπος τοῦ βασιλέως ἔτι παιδὸς ὄντος, καὶ Παραυαίους ῎Οροιδος βασιλεύων. ᾿Ορέσται δὲ χίλιοι, ὧν ἐβασίλευεν ᾿Αντίοχος, μετὰ Παραυαίων ξυνεστρατεύοντο ᾿Οροίδῳ ᾿Αντιόχου ἐπιτρέψαντος.

ἔπεμψε δὲ καὶ Περδίκκας κρύφα τῶν ᾿Αθηναίων χιλίους Μακεδόνων, οἳ ὕστερον ἦλθον.

τούτῳ τῷ στρατῷ ἐπορεύετο Κνῆμος οὐ περιμείνας τὸ ἀπὸ Κορίνθου ναυτικόν, καὶ διὰ τῆς ᾿Αργείας ἰόντες Λιμναίαν, κώμην ἀτείχιστον, ἐπόρθησαν. ἀφικνοῦνταί τε ἐπὶ Στράτον, πόλιν μεγίστην τῆς ᾿Ακαρνανίας, νομίζοντες, εἰ ταύτην πρώτην λάβοιεν, ῥᾳδίως σφίσι τἆλλα προσχωρήσειν.

[81] ᾿Ακαρνᾶνες δὲ αἰσθόμενοι κατά τε γῆν πολλὴν στρατιὰν ἐσβεβληκυῖαν ἔκ τε θαλάσσης ναυσὶν ἅμα τοὺς πολεμίους παρεσομένους, οὔτε ξυνεβοήθουν ἐφύλασσόν τε τὰ αὑτῶν ἕκαστοι, παρά τε Φορμίωνα ἔπεμπον κελεύοντες ἀμύνειν· ὁ δὲ ἀδύνατος ἔφη εἶναι ναυτικοῦ ἐκ Κορίνθου μέλλοντος ἐκπλεῖν Ναύπακτον ἐρήμην ἀπολιπεῖν.

οἱ δὲ Πελοποννήσιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι τρία τέλη ποιήσαντες σφῶν αὐτῶν ἐχώρουν πρὸς τὴν τῶν Στρατίων πόλιν, ὅπως ἐγγὺς στρατοπεδευσάμενοι, εἰ μὴ λόγοις πείθοιεν, ἔργῳ πειρῷντο τοῦ τείχους.

καὶ μέσον μὲν ἔχοντες προσῇσαν Ξάονες καὶ οἱ ἄλλοι βάρβαροι, ἐκ δεξιᾶς δ’ αὐτῶν Λευκάδιοι καὶ ᾿Ανακτόριοι καὶ οἱ μετὰ τούτων, ἐν ἀριστερᾷ δὲ Κνῆμος καὶ οἱ Πελοποννήσιοι καὶ ᾿Αμπρακιῶται· διεῖχον δὲ πολὺ ἀπ’ ἀλλήλων καὶ ἔστιν ὅτε οὐδὲ ἑωρῶντο.

καὶ οἱ μὲν ῞Ελληνες τεταγμένοι τε προσῇσαν καὶ διὰ φυλακῆς ἔχοντες, ἕως ἐστρατοπεδεύσαντο ἐν ἐπιτηδείῳ· οἱ δὲ Ξάονες σφίσι τε αὐτοῖς πιστεύοντες καὶ ἀξιούμενοι ὑπὸ τῶν ἐκείνῃ ἠπειρωτῶν μαχιμώτατοι εἶναι οὔτε ἐπέσχον τὸ στρατόπεδον καταλαβεῖν, χωρήσαντές τε ῥύμῃ μετὰ τῶν ἄλλων βαρβάρων ἐνόμισαν αὐτοβοεὶ ἂν τὴν πόλιν ἑλεῖν καὶ αὑτῶν τὸ ἔργον γενέσθαι.

γνόντες δ’ αὐτοὺς οἱ Στράτιοι ἔτι προσιόντας καὶ ἡγησάμενοι, μεμονωμένων εἰ κρατήσειαν, οὐκ ἂν ἔτι σφίσι τοὺς ῞Ελληνας ὁμοίως προσελθεῖν, προλοχίζουσι δὴ τὰ περὶ τὴν πόλιν ἐνέδραις, καὶ ἐπειδὴ ἐγγὺς ἦσαν, ἔκ τε τῆς πόλεως ὁμόσε χωρήσαντες καὶ ἐκ τῶν ἐνεδρῶν προσπίπτουσιν.

καὶ ἐς φόβον καταστάντων διαφθείρονταί τε πολλοὶ τῶν Ξαόνων, καὶ οἱ ἄλλοι βάρβαροι ὡς εἶδον αὐτοὺς ἐνδόντας, οὐκέτι ὑπέμειναν, ἀλλ’ ἐς φυγὴν κατέστησαν.
τῶν δὲ ῾Ελληνικῶν στρατοπέδων οὐδέτερον ᾔσθετο τῆς μάχης διὰ τὸ πολὺ προελθεῖν αὐτοὺς καὶ στρατόπεδον οἰηθῆναι καταληψομένους ἐπείγεσθαι.

ἐπεὶ δ’ ἐνέκειντο φεύγοντες οἱ βάρβαροι, ἀνελάμβανόν τε αὐτοὺς καὶ ξυναγαγόντες τὰ στρατόπεδα ἡσύχαζον αὐτοῦ τὴν ἡμέραν, ἐς χεῖρας μὲν οὐκ ἰόντων σφίσι τῶν Στρατίων διὰ τὸ μήπω τοὺς ἄλλους ᾿Ακαρνᾶνας ξυμβεβοηθηκέναι, ἄπωθεν δὲ σφενδονώντων καὶ ἐς ἀπορίαν καθιστάντων· οὐ γὰρ ἦν ἄνευ ὅπλων κινηθῆναι. δοκοῦσι δὲ οἱ ᾿Ακαρνᾶνες κράτιστοι εἶναι τοῦτο ποιεῖν.

[82] ἐπειδὴ δὲ νὺξ ἐγένετο, ἀναχωρήσας ὁ Κνῆμος τῇ στρατιᾷ κατὰ τάχος ἐπὶ τὸν ῎Αναπον ποταμόν, ὃς ἀπέχει σταδίους ὀγδοήκοντα Στράτου, τούς τε νεκροὺς κομίζεται τῇ ὑστεραίᾳ ὑποσπόνδους, καὶ Οἰνιαδῶν ξυμπαραγενομένων κατὰ φιλίαν ἀναχωρεῖ παρ’ αὐτοὺς πρὶν τὴν ξυμβοήθειαν ἐλθεῖν. κἀκεῖθεν ἐπ’ οἴκου ἀπῆλθον ἕκαστοι. οἱ δὲ Στράτιοι τροπαῖον ἔστησαν τῆς μάχης τῆς πρὸς τοὺς βαρβάρους.

[83] Τὸ δ’ ἐκ τῆς Κορίνθου καὶ τῶν ἄλλων ξυμμάχων τῶν ἐκ τοῦ Κρισαίου κόλπου ναυτικόν, ὃ ἔδει παραγενέσθαι τῷ Κνήμῳ, ὅπως μὴ ξυμβοηθῶσιν οἱ ἀπὸ θαλάσσης ἄνω ᾿Ακαρνᾶνες, οὐ παραγίγνεται, ἀλλ’ ἠναγκάσθησαν περὶ τὰς αὐτὰς ἡμέρας τῆς ἐν Στράτῳ μάχης ναυμαχῆσαι πρὸς Φορμίωνα καὶ τὰς εἴκοσι ναῦς τῶν ᾿Αθηναίων αἳ ἐφρούρουν ἐν Ναυπάκτῳ.

ὁ γὰρ Φορμίων παραπλέοντας αὐτοὺς ἔξω τοῦ κόλπου ἐτήρει, βουλόμενος ἐν τῇ εὐρυχωρίᾳ ἐπιθέσθαι.

οἱ δὲ Κορίνθιοι καὶ οἱ ξύμμαχοι ἔπλεον μὲν οὐχ ὡς ἐπὶ ναυμαχίᾳ, ἀλλὰ στρατιωτικώτερον παρεσκευασμένοι ἐς τὴν ᾿Ακαρνανίαν καὶ οὐκ ἂν οἰόμενοι πρὸς ἑπτὰ καὶ τεσσαράκοντα ναῦς τὰς σφετέρας τολμῆσαι τοὺς ᾿Αθηναίους εἴκοσι ταῖς ἑαυτῶν ναυμαχίαν ποιήσασθαι· ἐπειδὴ μέντοι ἀντιπαραπλέοντάς τε ἑώρων αὐτούς, παρὰ γῆν σφῶν κομιζομένων, καὶ ἐκ Πατρῶν τῆς ᾿Αχαΐας πρὸς τὴν ἀντιπέρας ἤπειρον διαβάλλοντες ἐπ’ ᾿Ακαρνανίας κατεῖδον τοὺς ᾿Αθηναίους ἀπὸ τῆς Ξαλκίδος καὶ τοῦ Εὐήνου ποταμοῦ προσπλέοντας σφίσι καὶ οὐκ ἔλαθον νυκτὸς ἀφορμισάμενοι, οὕτω δὴ ἀναγκάζονται ναυμαχεῖν κατὰ μέσον τὸν πορθμόν.

στρατηγοὶ δὲ ἦσαν μὲν καὶ κατὰ πόλεις ἑκάστων οἳ παρεσκευάζοντο, Κορινθίων δὲ Μαχάων καὶ ᾿Ισοκράτης καὶ ᾿Αγαθαρχίδας.
καὶ οἱ μὲν Πελοποννήσιοι ἐτάξαντο κύκλον τῶν νεῶν ὡς μέγιστον οἷοί τ’ ἦσαν μὴ διδόντες διέκπλουν, τὰς πρῴρας μὲν ἔξω, ἔσω δὲ τὰς πρύμνας, καὶ τά τε λεπτὰ πλοῖα ἃ ξυνέπλει ἐντὸς ποιοῦνται καὶ πέντε ναῦς τὰς ἄριστα πλεούσας, ὅπως ἐκπλέοιεν διὰ βραχέος παραγιγνόμενοι, εἴ πῃ προσπίπτοιεν οἱ ἐναντίοι.

[84] οἱ δ’ ᾿Αθηναῖοι κατὰ μίαν ναῦν τεταγμένοι περιέπλεον αὐτοὺς κύκλῳ καὶ ξυνῆγον ἐς ὀλίγον, ἐν χρῷ αἰεὶ παραπλέοντες καὶ δόκησιν παρέχοντες αὐτίκα ἐμβαλεῖν· προείρητο δ’ αὐτοῖς ὑπὸ Φορμίωνος μὴ ἐπιχειρεῖν πρὶν ἂν αὐτὸς σημήνῃ.

ἤλπιζε γὰρ αὐτῶν οὐ μενεῖν τὴν τάξιν, ὥσπερ ἐν γῇ πεζήν, ἀλλὰ ξυμπεσεῖσθαι πρὸς ἀλλήλας τὰς ναῦς καὶ τὰ πλοῖα ταραχὴν παρέξειν, εἴ τ’ ἐκπνεύσειεν ἐκ τοῦ κόλπου τὸ πνεῦμα, ὅπερ ἀναμένων τε περιέπλει καὶ εἰώθει γίγνεσθαι ἐπὶ τὴν ἕω, οὐδένα χρόνον ἡσυχάσειν αὐτούς· καὶ τὴν ἐπιχείρησιν ἐφ’ ἑαυτῷ τε ἐνόμιζεν εἶναι, ὁπόταν βούληται, τῶν νεῶν ἄμεινον πλεουσῶν, καὶ τότε καλλίστην γίγνεσθαι.

ὡς δὲ τό τε πνεῦμα κατῄει καὶ αἱ νῆες ἐν ὀλίγῳ ἤδη οὖσαι ὑπ’ ἀμφοτέρων, τοῦ τε ἀνέμου τῶν τε πλοίων, ἅμα προσκειμένων ἐταράσσοντο, καὶ ναῦς τε νηὶ προσέπιπτε καὶ τοῖς κοντοῖς διεωθοῦντο, βοῇ τε χρώμενοι καὶ πρὸς ἀλλήλους ἀντιφυλακῇ τε καὶ λοιδορίᾳ οὐδὲν κατήκουον οὔτε τῶν παραγγελλομένων οὔτε τῶν κελευστῶν, καὶ τὰς κώπας ἀδύνατοι ὄντες ἐν κλύδωνι ἀναφέρειν ἄνθρωποι ἄπειροι τοῖς κυβερνήταις ἀπειθεστέρας τὰς ναῦς παρεῖχον, τότε δὴ κατὰ τὸν καιρὸν τοῦτον σημαίνει, καὶ οἱ ᾿Αθηναῖοι προσπεσόντες πρῶτον μὲν καταδύουσι τῶν στρατηγίδων νεῶν μίαν, ἔπειτα δὲ καὶ τὰς ἄλλας ᾗ χωρήσειαν διέφθειρον, καὶ κατέστησαν ἐς ἀλκὴν μὲν μηδένα τρέπεσθαι αὐτῶν ὑπὸ τῆς ταραχῆς, φεύγειν δὲ ἐς Πάτρας καὶ Δύμην τῆς ᾿Αχαΐας.

οἱ δὲ ᾿Αθηναῖοι καταδιώξαντες καὶ ναῦς δώδεκα λαβόντες τούς τε ἄνδρας ἐξ αὐτῶν τοὺς πλείστους ἀνελόμενοι ἐς Μολύκρειον ἀπέπλεον, καὶ τροπαῖον στήσαντες ἐπὶ τῷ ῾Ρίῳ καὶ ναῦν ἀναθέντες τῷ Ποσειδῶνι ἀνεχώρησαν ἐς Ναύπακτον.

παρέπλευσαν δὲ καὶ οἱ Πελοποννήσιοι εὐθὺς ταῖς περιλοίποις τῶν νεῶν ἐκ τῆς Δύμης καὶ Πατρῶν ἐς Κυλλήνην τὸ ᾿Ηλείων ἐπίνειον· καὶ ἀπὸ Λευκάδος Κνῆμος καὶ αἱ ἐκείνων νῆες, ἃς ἔδει ταύταις ξυμμεῖξαι, ἀφικνοῦνται μετὰ τὴν ἐν Στράτῳ μάχην ἐς τὴν Κυλλήνην.

[85] Πέμπουσι δὲ καὶ οἱ Λακεδαιμόνιοι τῷ Κνήμῳ ξυμβούλους ἐπὶ τὰς ναῦς Τιμοκράτη καὶ Βρασίδαν καὶ Λυκόφρονα, κελεύοντες ἄλλην ναυμαχίαν βελτίω παρασκευάζεσθαι καὶ μὴ ὑπ’ ὀλίγων νεῶν εἴργεσθαι τῆς θαλάσσης.

ἐδόκει γὰρ αὐτοῖς ἄλλως τε καὶ πρῶτον ναυμαχίας πειρασαμένοις πολὺς ὁ παράλογος εἶναι, καὶ οὐ τοσούτῳ ᾤοντο σφῶν τὸ ναυτικὸν λείπεσθαι, γεγενῆσθαι δέ τινα μαλακίαν, οὐκ ἀντιτιθέντες τὴν ᾿Αθηναίων ἐκ πολλοῦ ἐμπειρίαν τῆς σφετέρας δι’ ὀλίγου μελέτης. ὀργῇ οὖν ἀπέστελλον.
οἱ δὲ ἀφικόμενοι μετὰ τοῦ Κνήμου ναῦς τε προσπεριήγγειλαν κατὰ πόλεις καὶ τὰς προϋπαρχούσας ἐξηρτύοντο ὡς ἐπὶ ναυμαχίαν.

πέμπει δὲ καὶ ὁ Φορμίων ἐς τὰς ᾿Αθήνας τήν τε παρασκευὴν αὐτῶν ἀγγελοῦντας καὶ περὶ τῆς ναυμαχίας ἣν ἐνίκησαν φράσοντας, καὶ κελεύων αὑτῷ ναῦς ὅτι πλείστας διὰ τάχους ἀποστεῖλαι, ὡς καθ’ ἡμέραν ἑκάστην ἐλπίδος οὔσης αἰεὶ ναυμαχήσειν.
οἱ δὲ ἀποπέμπουσιν εἴκοσι ναῦς αὐτῷ, τῷ δὲ κομίζοντι αὐτὰς προσεπέστειλαν ἐς Κρήτην πρῶτον ἀφικέσθαι. Νικίας γὰρ Κρὴς Γορτύνιος πρόξενος ὢν πείθει αὐτοὺς ἐπὶ Κυδωνίαν πλεῦσαι, φάσκων προσποιήσειν αὐτὴν οὖσαν πολεμίαν· ἐπῆγε δὲ Πολιχνίταις χαριζόμενος ὁμόροις τῶν Κυδωνιατῶν.

καὶ ὁ μὲν λαβὼν τὰς ναῦς ᾤχετο ἐς Κρήτην, καὶ μετὰ τῶν Πολιχνιτῶν ἐδῄου τὴν γῆν τῶν Κυδωνιατῶν, καὶ ὑπ’ ἀνέμων καὶ ἀπλοίας ἐνδιέτριψεν οὐκ ὀλίγον χρόνον·

[86] οἱ δ’ ἐν τῇ Κυλλήνῃ Πελοποννήσιοι, ἐν τούτῳ ἐν ᾧ οἱ ᾿Αθηναῖοι περὶ Κρήτην κατείχοντο, παρεσκευασμένοι ὡς ἐπὶ ναυμαχίαν παρέπλευσαν ἐς Πάνορμον τὸν ᾿Αχαϊκόν, οὗπερ αὐτοῖς ὁ κατὰ γῆν στρατὸς τῶν Πελοποννησίων προσεβεβοηθήκει.
παρέπλευσε δὲ καὶ ὁ Φορμίων ἐπὶ τὸ ῾Ρίον τὸ Μολυκρικὸν καὶ ὡρμίσατο ἔξω αὐτοῦ ναυσὶν εἴκοσιν, αἷσπερ καὶ ἐναυμάχησεν.

ἦν δὲ τοῦτο μὲν τὸ ῾Ρίον φίλιον τοῖς ᾿Αθηναίοις, τὸ δ’ ἕτερον ῾Ρίον ἐστὶν ἀντιπέρας, τὸ ἐν τῇ Πελοποννήσῳ· διέχετον δὲ ἀπ’ ἀλλήλων σταδίους μάλιστα ἑπτὰ τῆς θαλάσσης, τοῦ δὲ Κρισαίου κόλπου στόμα τοῦτό ἐστιν.
ἐπὶ οὖν τῷ ῾Ρίῳ τῷ ᾿Αχαϊκῷ οἱ Πελοποννήσιοι, ἀπέχοντι οὐ πολὺ τοῦ Πανόρμου, ἐν ᾧ αὐτοῖς ὁ πεζὸς ἦν, ὡρμίσαντο καὶ αὐτοὶ ναυσὶν ἑπτὰ καὶ ἑβδομήκοντα, ἐπειδὴ καὶ τοὺς ᾿Αθηναίους εἶδον.
καὶ ἐπὶ μὲν ἓξ ἢ ἑπτὰ ἡμέρας ἀνθώρμουν ἀλλήλοις μελετῶντές τε καὶ παρασκευαζόμενοι τὴν ναυμαχίαν, γνώμην ἔχοντες οἱ μὲν μὴ ἐκπλεῖν ἔξω τῶν ῾Ρίων ἐς τὴν εὐρυχωρίαν, φοβούμενοι τὸ πρότερον πάθος, οἱ δὲ μὴ ἐσπλεῖν ἐς τὰ στενά, νομίζοντες πρὸς ἐκείνων εἶναι τὴν ἐν ὀλίγῳ ναυμαχίαν.
ἔπειτα ὁ Κνῆμος καὶ ὁ Βρασίδας καὶ οἱ ἄλλοι τῶν Πελοποννησίων στρατηγοί, βουλόμενοι ἐν τάχει τὴν ναυμαχίαν ποιῆσαι πρίν τι καὶ ἀπὸ τῶν ᾿Αθηναίων ἐπιβοηθῆσαι, ξυνεκάλεσαν τοὺς στρατιώτας πρῶτον, καὶ ὁρῶντες αὐτῶν τοὺς πολλοὺς διὰ τὴν προτέραν ἧσσαν φοβουμένους καὶ οὐ προθύμους ὄντας παρεκελεύσαντο καὶ ἔλεξαν τοιάδε.

[87] ‘῾Η μὲν γενομένη ναυμαχία, ὦ ἄνδρες Πελοποννήσιοι, εἴ τις ἄρα δι’ αὐτὴν ὑμῶν φοβεῖται τὴν μέλλουσαν, οὐχὶ δικαίαν ἔχει τέκμαρσιν τὸ ἐκφοβῆσαι.
τῇ τε γὰρ παρασκευῇ ἐνδεὴς ἐγένετο, ὥσπερ ἴστε, καὶ οὐχὶ ἐς ναυμαχίαν μᾶλλον ἢ ἐπὶ στρατείαν ἐπλέομεν· ξυνέβη δὲ καὶ τὰ ἀπὸ τῆς τύχης οὐκ ὀλίγα ἐναντιωθῆναι, καί πού τι καὶ ἡ ἀπειρία πρῶτον ναυμαχοῦντας ἔσφηλεν.

ὥστε οὐ κατὰ τὴν ἡμετέραν κακίαν τὸ ἡσσᾶσθαι προσεγένετο, οὐδὲ δίκαιον τῆς γνώμης τὸ μὴ κατὰ κράτος νικηθέν, ἔχον δέ τινα ἐν αὑτῷ ἀντιλογίαν, τῆς γε ξυμφορᾶς τῷ ἀποβάντι ἀμβλύνεσθαι, νομίσαι δὲ ταῖς μὲν τύχαις ἐνδέχεσθαι σφάλλεσθαι τοὺς ἀνθρώπους, ταῖς δὲ γνώμαις τοὺς αὐτοὺς αἰεὶ ὀρθῶς ἀνδρείους εἶναι, καὶ μὴ ἀπειρίαν τοῦ ἀνδρείου παρόντος προβαλλομένους εἰκότως ἂν ἔν τινι κακοὺς γενέσθαι.

ὑμῶν δὲ οὐδ’ ἡ ἀπειρία τοσοῦτον λείπεται ὅσον τόλμῃ προύχετε· τῶνδε δὲ ἡ ἐπιστήμη, ἣν μάλιστα φοβεῖσθε, ἀνδρείαν μὲν ἔχουσα καὶ μνήμην ἕξει ἐν τῷ δεινῷ ἐπιτελεῖν ἃ ἔμαθεν, ἄνευ δὲ εὐψυχίας οὐδεμία τέχνη πρὸς τοὺς κινδύνους ἰσχύει. φόβος γὰρ μνήμην ἐκπλήσσει, τέχνη δὲ ἄνευ ἀλκῆς οὐδὲν ὠφελεῖ.

πρὸς μὲν οὖν τὸ ἐμπειρότερον αὐτῶν τὸ τολμηρότερον ἀντιτάξασθε, πρὸς δὲ τὸ διὰ τὴν ἧσσαν δεδιέναι τὸ ἀπαράσκευοι τότε τυχεῖν.
περιγίγνεται δὲ ὑμῖν πλῆθός τε νεῶν καὶ πρὸς τῇ γῇ οἰκείᾳ οὔσῃ ὁπλιτῶν παρόντων ναυμαχεῖν· τὰ δὲ πολλὰ τῶν πλεόνων καὶ ἄμεινον παρεσκευασμένων τὸ κράτος ἐστίν.

ὥστε οὐδὲ καθ’ ἓν εὑρίσκομεν εἰκότως ἂν ἡμᾶς σφαλλομένους· καὶ ὅσα ἡμάρτομεν πρότερον, νῦν αὐτὰ ταῦτα προσγενόμενα διδασκαλίαν παρέξει.
θαρσοῦντες οὖν καὶ κυβερνῆται καὶ ναῦται τὸ καθ’ ἑαυτὸν ἕκαστος ἕπεσθε, χώραν μὴ προλείποντες ᾗ ἄν τις προσταχθῇ.

τῶν δὲ πρότερον ἡγεμόνων οὐ χεῖρον τὴν ἐπιχείρησιν ἡμεῖς παρασκευάσομεν, καὶ οὐκ ἐνδώσομεν πρόφασιν οὐδενὶ κακῷ γενέσθαι· ἢν δέ τις ἄρα καὶ βουληθῇ, κολασθήσεται τῇ πρεπούσῃ ζημίᾳ, οἱ δὲ ἀγαθοὶ τιμήσονται τοῖς προσήκουσιν ἄθλοις τῆς ἀρετῆς.’

[88] Τοιαῦτα μὲν τοῖς Πελοποννησίοις οἱ ἄρχοντες παρεκελεύσαντο. ὁ δὲ Φορμίων δεδιὼς καὶ αὐτὸς τὴν τῶν στρατιωτῶν ὀρρωδίαν καὶ αἰσθόμενος ὅτι τὸ πλῆθος τῶν νεῶν κατὰ σφᾶς αὐτοὺς ξυνιστάμενοι ἐφοβοῦντο, ἐβούλετο ξυγκαλέσας θαρσῦναί τε καὶ παραίνεσιν ἐν τῷ παρόντι ποιήσασθαι.

πρότερον μὲν γὰρ αἰεὶ αὐτοῖς ἔλεγε καὶ προπαρεσκεύαζε τὰς γνώμας ὡς οὐδὲν αὐτοῖς πλῆθος νεῶν τοσοῦτον, ἢν ἐπιπλέῃ, ὅτι οὐχ ὑπομενετέον ἐστί, καὶ οἱ στρατιῶται ἐκ πολλοῦ ἐν σφίσιν αὐτοῖς τὴν ἀξίωσιν ταύτην εἰλήφεσαν, μηδένα ὄχλον ᾿Αθηναῖοι ὄντες Πελοποννησίων νεῶν ὑποχωρεῖν·

τότε δὲ πρὸς τὴν παροῦσαν ὄψιν ὁρῶν αὐτοὺς ἀθυμοῦντας ἐβούλετο ὑπόμνησιν ποιήσασθαι τοῦ θαρσεῖν, καὶ ξυγκαλέσας τοὺς ᾿Αθηναίους ἔλεγε τοιάδε.

[89] ‘῾Ορῶν ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες στρατιῶται, πεφοβημένους τὸ πλῆθος τῶν ἐναντίων ξυνεκάλεσα, οὐκ ἀξιῶν τὰ μὴ δεινὰ ἐν ὀρρωδίᾳ ἔχειν.

οὗτοι γὰρ πρῶτον μὲν διὰ τὸ προνενικῆσθαι καὶ μηδ’ αὐτοὶ οἴεσθαι ὁμοῖοι ἡμῖν εἶναι τὸ πλῆθος τῶν νεῶν καὶ οὐκ ἀπὸ τοῦ ἴσου παρεσκευάσαντο· ἔπειτα ᾧ μάλιστα πιστεύοντες προσέρχονται, ὡς προσῆκον σφίσιν ἀνδρείοις εἶναι, οὐ δι’ ἄλλο τι θαρσοῦσιν ἢ διὰ τὴν ἐν τῷ πεζῷ ἐμπειρίαν τὰ πλείω κατορθοῦντες, καὶ οἴονται σφίσι καὶ ἐν τῷ ναυτικῷ ποιήσειν τὸ αὐτό.

τὸ δ’ ἐκ τοῦ δικαίου ἡμῖν μᾶλλον νῦν περιέσται, εἴπερ καὶ τούτοις ἐν ἐκείνῳ, ἐπεὶ εὐψυχίᾳ γε οὐδὲν προφέρουσι, τῷ δὲ ἑκάτεροί τι εἶναι ἐμπειρότεροι θρασύτεροί ἐσμεν.

Λακεδαιμόνιοί τε ἡγούμενοι αὐτῶν διὰ τὴν σφετέραν δόξαν ἄκοντας προσάγουσι τοὺς πολλοὺς ἐς τὸν κίνδυνον, ἐπεὶ οὐκ ἄν ποτε ἐνεχείρησαν ἡσσηθέντες παρὰ πολὺ αὖθις ναυμαχεῖν.

μὴ δὴ αὐτῶν τὴν τόλμαν δείσητε. πολὺ δὲ ὑμεῖς ἐκείνοις πλείω φόβον παρέχετε καὶ πιστότερον κατά τε τὸ προνενικηκέναι καὶ ὅτι οὐκ ἂν ἡγοῦνται μὴ μέλλοντάς τι ἄξιον τοῦ παρὰ πολὺ πράξειν ἀνθίστασθαι ὑμᾶς.

ἀντίπαλοι μὲν γὰρ οἱ πλείους, ὥσπερ οὗτοι, τῇ δυνάμει τὸ πλέον πίσυνοι ἢ τῇ γνώμῃ ἐπέρχονται· οἱ δὲ ἐκ πολλῷ ὑποδεεστέρων, καὶ ἅμα οὐκ ἀναγκαζόμενοι, μέγα τι τῆς διανοίας τὸ βέβαιον ἔχοντες ἀντιτολμῶσιν. ἃ λογιζόμενοι οὗτοι τῷ οὐκ εἰκότι πλέον πεφόβηνται ἡμᾶς ἢ τῇ κατὰ λόγον παρασκευῇ.

πολλὰ δὲ καὶ στρατόπεδα ἤδη ἔπεσεν ὑπ’ ἐλασσόνων τῇ ἀπειρίᾳ, ἔστι δὲ ἃ καὶ τῇ ἀτολμίᾳ· ὧν οὐδετέρου ἡμεῖς νῦν μετέχομεν.

τὸν δὲ ἀγῶνα οὐκ ἐν τῷ κόλπῳ ἑκὼν εἶναι ποιήσομαι οὐδ’ ἐσπλεύσομαι ἐς αὐτόν. ὁρῶ γὰρ ὅτι πρὸς πολλὰς ναῦς ἀνεπιστήμονας ὀλίγαις ναυσὶν ἐμπείροις καὶ ἄμεινον πλεούσαις ἡ στενοχωρία οὐ ξυμφέρει. οὔτε γὰρ ἂν ἐπιπλεύσειέ τις ὡς χρὴ ἐς ἐμβολήν, μὴ ἔχων τὴν πρόσοψιν τῶν πολεμίων ἐκ πολλοῦ, οὔτ’ ἂν ἀποχωρήσειεν ἐν δέοντι πιεζόμενος· διέκπλοι τε οὐκ εἰσὶν οὐδ’ ἀναστροφαί, ἅπερ νεῶν ἄμεινον πλεουσῶν ἔργα ἐστίν, ἀλλὰ ἀνάγκη ἂν εἴη τὴν ναυμαχίαν πεζομαχίαν καθίστασθαι, καὶ ἐν τούτῳ αἱ πλείους νῆες κρείσσους γίγνονται.

τούτων μὲν οὖν ἐγὼ ἕξω τὴν πρόνοιαν κατὰ τὸ δυνατόν· ὑμεῖς δὲ εὔτακτοι παρὰ ταῖς ναυσὶ μένοντες τά τε παραγγελλόμενα ὀξέως δέχεσθε, ἄλλως τε καὶ δι’ ὀλίγου τῆς ἐφορμήσεως οὔσης, καὶ ἐν τῷ ἔργῳ κόσμον καὶ σιγὴν περὶ πλείστου ἡγεῖσθε, ὃ ἔς τε τὰ πολλὰ τῶν πολεμίων ξυμφέρει καὶ ναυμαχίᾳ οὐχ ἥκιστα, ἀμύνεσθέ τε τούσδε ἀξίως τῶν προειργασμένων.

ὁ δὲ ἀγὼν μέγας ὑμῖν, ἢ καταλῦσαι Πελοποννησίων τὴν ἐλπίδα τοῦ ναυτικοῦ ἢ ἐγγυτέρω καταστῆσαι ᾿Αθηναίοις τὸν φόβον περὶ τῆς θαλάσσης.

ἀναμιμνῄσκω δ’ αὖ ὑμᾶς ὅτι νενικήκατε αὐτῶν τοὺς πολλούς· ἡσσημένων δὲ ἀνδρῶν οὐκ ἐθέλουσιν αἱ γνῶμαι πρὸς τοὺς αὐτοὺς κινδύνους ὁμοῖαι εἶναι.’

[90] Τοιαῦτα δὲ καὶ ὁ Φορμίων παρεκελεύσατο. οἱ δὲ Πελοποννήσιοι, ἐπειδὴ αὐτοῖς οἱ ᾿Αθηναῖοι οὐκ ἐπέπλεον ἐς τὸν κόλπον καὶ τὰ στενά, βουλόμενοι ἄκοντας ἔσω προαγαγεῖν αὐτούς, ἀναγαγόμενοι ἅμα ἕῳ ἔπλεον, ἐπὶ τεσσάρων ταξάμενοι τὰς ναῦς ἐπὶ τὴν ἑαυτῶν γῆν, ἔσω ἐπὶ τοῦ κόλπου, δεξιῷ κέρᾳ ἡγουμένῳ, ὥσπερ καὶ ὥρμουν·

ἐπὶ δ’ αὐτῷ εἴκοσιν ἔταξαν τὰς ἄριστα πλεούσας, ὅπως, εἰ ἄρα νομίσας ἐπὶ τὴν Ναύπακτον αὐτοὺς πλεῖν ὁ Φορμίων καὶ αὐτὸς ἐπιβοηθῶν ταύτῃ παραπλέοι, μὴ διαφύγοιεν πλέοντα τὸν ἐπίπλουν σφῶν οἱ ᾿Αθηναῖοι ἔξω τοῦ ἑαυτῶν κέρως, ἀλλ’ αὗται αἱ νῆες περικλῄσειαν.

ὁ δέ, ὅπερ ἐκεῖνοι προσεδέχοντο, φοβηθεὶς περὶ τῷ χωρίῳ ἐρήμῳ ὄντι, ὡς ἑώρα ἀναγομένους αὐτούς, ἄκων καὶ κατὰ σπουδὴν ἐμβιβάσας ἔπλει παρὰ τὴν γῆν· καὶ ὁ πεζὸς ἅμα τῶν Μεσσηνίων παρεβοήθει.

ἰδόντες δὲ οἱ Πελοποννήσιοι κατὰ μίαν ἐπὶ κέρως παραπλέοντας καὶ ἤδη ὄντας ἐντὸς τοῦ κόλπου τε καὶ πρὸς τῇ γῇ, ὅπερ ἐβούλοντο μάλιστα, ἀπὸ σημείου ἑνὸς ἄφνω ἐπιστρέψαντες τὰς ναῦς μετωπηδὸν ἔπλεον, ὡς εἶχε τάχους ἕκαστος, ἐπὶ τοὺς ᾿Αθηναίους, καὶ ἤλπιζον πάσας τὰς ναῦς ἀπολήψεσθαι.

τῶν δὲ ἕνδεκα μέν τινες αἵπερ ἡγοῦντο ὑπεκφεύγουσι τὸ κέρας τῶν Πελοποννησίων καὶ τὴν ἐπιστροφὴν ἐς τὴν εὐρυχωρίαν· τὰς δ’ ἄλλας ἐπικαταλαβόντες ἐξέωσάν τε πρὸς τὴν γῆν ὑποφευγούσας καὶ διέφθειραν, ἄνδρας τε τῶν ᾿Αθηναίων ἀπέκτειναν ὅσοι μὴ ἐξένευσαν αὐτῶν.

καὶ τῶν νεῶν τινὰς ἀναδούμενοι εἷλκον κενάς (μίαν δὲ αὐτοῖς ἀνδράσιν εἷλον ἤδη), τὰς δέ τινας οἱ Μεσσήνιοι παραβοηθήσαντες καὶ ἐπεσβαίνοντες ξὺν τοῖς ὅπλοις ἐς τὴν θάλασσαν καὶ ἐπιβάντες ἀπὸ τῶν καταστρωμάτων μαχόμενοι ἀφείλοντο ἑλκομένας ἤδη.

[91] Ταύτῃ μὲν οὖν οἱ Πελοποννήσιοι ἐκράτουν τε καὶ διέφθειραν τὰς ᾿Αττικὰς ναῦς· αἱ δὲ εἴκοσι νῆες αὐτῶν αἱ ἀπὸ τοῦ δεξιοῦ κέρως ἐδίωκον τὰς ἕνδεκα ναῦς τῶν ᾿Αθηναίων αἵπερ ὑπεξέφυγον τὴν ἐπιστροφὴν ἐς τὴν εὐρυχωρίαν. καὶ φθάνουσιν αὐτοὺς πλὴν μιᾶς νεὼς προκαταφυγοῦσαι ἐς τὴν Ναύπακτον, καὶ σχοῦσαι ἀντίπρωροι κατὰ τὸ ᾿Απολλώνιον παρεσκευάζοντο ἀμυνούμενοι, ἢν ἐς τὴν γῆν ἐπὶ σφᾶς πλέωσιν.

οἱ δὲ παραγενόμενοι ὕστερον ἐπαιάνιζόν τε ἅμα πλέοντες ὡς νενικηκότες, καὶ τὴν μίαν ναῦν τῶν ᾿Αθηναίων τὴν ὑπόλοιπον ἐδίωκε Λευκαδία ναῦς μία πολὺ πρὸ τῶν ἄλλων.

ἔτυχε δὲ ὁλκὰς ὁρμοῦσα μετέωρος, περὶ ἣν ἡ ᾿Αττικὴ ναῦς φθάσασα καὶ περιπλεύσασα τῇ Λευκαδίᾳ διωκούσῃ ἐμβάλλει μέσῃ καὶ καταδύει.

τοῖς μὲν οὖν Πελοποννησίοις γενομένου τούτου ἀπροσδοκήτου τε καὶ παρὰ λόγον φόβος ἐμπίπτει, καὶ ἅμα ἀτάκτως διώκοντες διὰ τὸ κρατεῖν αἱ μέν τινες τῶν νεῶν καθεῖσαι τὰς κώπας ἐπέστησαν τοῦ πλοῦ, ἀξύμφορον δρῶντες πρὸς τὴν ἐξ ὀλίγου ἀντεφόρμησιν, βουλόμενοι τὰς πλείους περιμεῖναι, αἱ δὲ καὶ ἐς βράχεα ἀπειρίᾳ χωρίων ὤκειλαν.

[92] τοὺς δ’ ᾿Αθηναίους ἰδόντας ταῦτα γιγνόμενα θάρσος τε ἔλαβε, καὶ ἀπὸ ἑνὸς κελεύσματος ἐμβοήσαντες ἐπ’ αὐτοὺς ὥρμησαν. οἱ δὲ διὰ τὰ ὑπάρχοντα ἁμαρτήματα καὶ τὴν παροῦσαν ἀταξίαν ὀλίγον μὲν χρόνον ὑπέμειναν, ἔπειτα δὲ ἐτράποντο ἐς τὸν Πάνορμον, ὅθενπερ ἀνηγάγοντο.

ἐπιδιώκοντες δὲ οἱ ᾿Αθηναῖοι τάς τε ἐγγὺς οὔσας μάλιστα ναῦς ἔλαβον ἓξ καὶ τὰς ἑαυτῶν ἀφείλοντο, ἃς ἐκεῖνοι πρὸς τῇ γῇ διαφθείραντες τὸ πρῶτον ἀνεδήσαντο· ἄνδρας τε τοὺς μὲν ἀπέκτειναν, τινὰς δὲ καὶ ἐζώγρησαν.

ἐπὶ δὲ τῆς Λευκαδίας νεώς, ἣ περὶ τὴν ὁλκάδα κατέδυ, Τιμοκράτης ὁ Λακεδαιμόνιος πλέων, ὡς ἡ ναῦς διεφθείρετο, ἔσφαξεν ἑαυτόν, καὶ ἐξέπεσεν ἐς τὸν Ναυπακτίων λιμένα.

ἀναχωρήσαντες δὲ οἱ ᾿Αθηναῖοι τροπαῖον ἔστησαν, ὅθεν ἀναγαγόμενοι ἐκράτησαν, καὶ τοὺς νεκροὺς καὶ τὰ ναυάγια ὅσα πρὸς τῇ ἑαυτῶν ἦν ἀνείλοντο, καὶ τοῖς ἐναντίοις τὰ ἐκείνων ὑπόσπονδα ἀπέδοσαν.
ἔστησαν δὲ καὶ οἱ Πελοποννήσιοι τροπαῖον ὡς νενικηκότες τῆς τροπῆς, ἃς πρὸς τῇ γῇ διέφθειραν ναῦς· καὶ ἥνπερ ἔλαβον ναῦν, ἀνέθεσαν ἐπὶ τὸ ῾Ρίον τὸ ᾿Αχαϊκὸν παρὰ τὸ τροπαῖον.

μετὰ δὲ ταῦτα φοβούμενοι τὴν ἀπὸ τῶν ᾿Αθηναίων βοήθειαν ὑπὸ νύκτα ἐσέπλευσαν ἐς τὸν κόλπον τὸν Κρισαῖον καὶ Κόρινθον ἅπαντες πλὴν Λευκαδίων.

καὶ οἱ ἐκ τῆς Κρήτης ᾿Αθηναῖοι ταῖς εἴκοσι ναυσίν, αἷς ἔδει πρὸ τῆς ναυμαχίας τῷ Φορμίωνι παραγενέσθαι, οὐ πολλῷ ὕστερον τῆς ἀναχωρήσεως τῶν νεῶν ἀφικνοῦνται ἐς τὴν Ναύπακτον. καὶ τὸ θέρος ἐτελεύτα.

[93] Πρὶν δὲ διαλῦσαι τὸ ἐς Κόρινθόν τε καὶ τὸν Κρισαῖον κόλπον ἀναχωρῆσαν ναυτικόν, ὁ Κνῆμος καὶ ὁ Βρασίδας καὶ οἱ ἄλλοι ἄρχοντες τῶν Πελοποννησίων ἀρχομένου τοῦ χειμῶνος ἐβούλοντο διδαξάντων Μεγαρέων ἀποπειρᾶσαι τοῦ Πειραιῶς τοῦ λιμένος τῶν ᾿Αθηναίων· ἦν δὲ ἀφύλακτος καὶ ἄκλῃστος εἰκότως διὰ τὸ ἐπικρατεῖν πολὺ τῷ ναυτικῷ.

ἐδόκει δὲ λαβόντα τῶν ναυτῶν ἕκαστον τὴν κώπην καὶ τὸ ὑπηρέσιον καὶ τὸν τροπωτῆρα πεζῇ ἰέναι ἐκ Κορίνθου ἐπὶ τὴν πρὸς ᾿Αθήνας θάλασσαν καὶ ἀφικομένους κατὰ τάχος ἐς Μέγαρα καθελκύσαντας ἐκ Νισαίας τοῦ νεωρίου αὐτῶν τεσσαράκοντα ναῦς, αἳ ἔτυχον αὐτόθι οὖσαι, πλεῦσαι εὐθὺς ἐπὶ τὸν Πειραιᾶ·

οὔτε γὰρ ναυτικὸν ἦν προφυλάσσον ἐν αὐτῷ οὐδὲν οὔτε προσδοκία οὐδεμία μὴ ἄν ποτε οἱ πολέμιοι ἐξαπιναίως οὕτως ἐπιπλεύσειαν, ἐπεὶ οὐδ’ ἀπὸ τοῦ προφανοῦς τολμῆσαι ἂν καθ’ ἡσυχίαν, οὐδ’ εἰ διενοοῦντο, μὴ οὐκ ἂν προαισθέσθαι.

ὡς δὲ ἔδοξεν αὐτοῖς, καὶ ἐχώρουν εὐθύς· καὶ ἀφικόμενοι νυκτὸς καὶ καθελκύσαντες ἐκ τῆς Νισαίας τὰς ναῦς ἔπλεον ἐπὶ μὲν τὸν Πειραιᾶ οὐκέτι, ὥσπερ διενοοῦντο, καταδείσαντες τὸν κίνδυνον (καί τις καὶ ἄνεμος αὐτοὺς λέγεται κωλῦσαι), ἐπὶ δὲ τῆς Σαλαμῖνος τὸ ἀκρωτήριον τὸ πρὸς Μέγαρα ὁρῶν· καὶ φρούριον ἐπ’ αὐτοῦ ἦν καὶ νεῶν τριῶν φυλακὴ τοῦ μὴ ἐσπλεῖν Μεγαρεῦσι μηδὲ ἐκπλεῖν μηδέν. τῷ τε φρουρίῳ προσέβαλον καὶ τὰς τριήρεις ἀφείλκυσαν κενάς, τήν τε ἄλλην Σαλαμῖνα ἀπροσδοκήτοις ἐπιπεσόντες ἐπόρθουν.

[94] ἐς δὲ τὰς ᾿Αθήνας φρυκτοί τε ᾔροντο πολέμιοι καὶ ἔκπληξις ἐγένετο οὐδεμιᾶς τῶν κατὰ τὸν πόλεμον ἐλάσσων. οἱ μὲν γὰρ ἐν τῷ ἄστει ἐς τὸν Πειραιᾶ ᾤοντο τοὺς πολεμίους ἐσπεπλευκέναι ἤδη, οἱ δ’ ἐν τῷ Πειραιεῖ τήν τε Σαλαμῖνα ᾑρῆσθαι καὶ παρὰ σφᾶς ὅσον οὐκ ἐσπλεῖν αὐτούς· ὅπερ ἄν, εἰ ἐβουλήθησαν μὴ κατοκνῆσαι, ῥᾳδίως ἐγένετο, καὶ οὐκ ἂν ἄνεμος ἐκώλυσεν.

βοηθήσαντες δὲ ἅμ’ ἡμέρᾳ πανδημεὶ οἱ ᾿Αθηναῖοι ἐς τὸν Πειραιᾶ ναῦς τε καθεῖλκον καὶ ἐσβάντες κατὰ σπουδὴν καὶ πολλῷ θορύβῳ ταῖς μὲν ναυσὶν ἐπὶ τὴν Σαλαμῖνα ἔπλεον, τῷ πεζῷ δὲ φυλακὰς τοῦ Πειραιῶς καθίσταντο.
οἱ δὲ Πελοποννήσιοι ὡς ᾔσθοντο τὴν βοήθειαν, καταδραμόντες τῆς Σαλαμῖνος τὰ πολλὰ καὶ ἀνθρώπους καὶ λείαν λαβόντες καὶ τὰς τρεῖς ναῦς ἐκ τοῦ Βουδόρου τοῦ φρουρίου κατὰ τάχος ἐπὶ τῆς Νισαίας ἀπέπλεον· ἔστι γὰρ ὅτι καὶ αἱ νῆες αὐτοὺς διὰ χρόνου καθελκυσθεῖσαι καὶ οὐδὲν στέγουσαι ἐφόβουν. ἀφικόμενοι δὲ ἐς τὰ Μέγαρα πάλιν ἐπὶ τῆς Κορίνθου ἀπεχώρησαν πεζῇ·

οἱ δ’ ᾿Αθηναῖοι οὐκέτι καταλαβόντες πρὸς τῇ Σαλαμῖνι ἀπέπλευσαν καὶ αὐτοί, καὶ μετὰ τοῦτο φυλακὴν ἤδη τοῦ Πειραιῶς μᾶλλον τὸ λοιπὸν ἐποιοῦντο λιμένων τε κλῄσει καὶ τῇ ἄλλῃ ἐπιμελείᾳ.

[95] ῾Υπὸ δὲ τοὺς αὐτοὺς χρόνους, τοῦ χειμῶνος τούτου ἀρχομένου, Σιτάλκης ὁ Τήρεω ᾿Οδρύσης Θρᾳκῶν βασιλεὺς ἐστράτευσεν ἐπὶ Περδίκκαν τὸν ᾿Αλεξάνδρου Μακεδονίας βασιλέα καὶ ἐπὶ Ξαλκιδέας τοὺς ἐπὶ Θρᾴκης, δύο ὑποσχέσεις τὴν μὲν βουλόμενος ἀναπρᾶξαι, τὴν δὲ αὐτὸς ἀποδοῦναι.

ὅ τε γὰρ Περδίκκας αὐτῷ ὑποσχόμενος, εἰ ᾿Αθηναίοις τε διαλλάξειεν ἑαυτὸν κατ’ ἀρχὰς τῷ πολέμῳ πιεζόμενον καὶ Φίλιππον τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ πολέμιον ὄντα μὴ καταγάγοι ἐπὶ βασιλείᾳ, ἃ ὑπεδέξατο οὐκ ἐπετέλει· τοῖς τε ᾿Αθηναίοις αὐτὸς ὡμολογήκει, ὅτε τὴν ξυμμαχίαν ἐποιεῖτο, τὸν ἐπὶ Θρᾴκης Ξαλκιδικὸν πόλεμον καταλύσειν.

ἀμφοτέρων οὖν ἕνεκα τὴν ἔφοδον ἐποιεῖτο καὶ τόν τε Φιλίππου υἱὸν ᾿Αμύνταν ὡς ἐπὶ βασιλείᾳ τῶν Μακεδόνων ἦγε καὶ τῶν ᾿Αθηναίων πρέσβεις, οἳ ἔτυχον παρόντες τούτων ἕνεκα, καὶ ἡγεμόνα ῞Αγνωνα· ἔδει γὰρ καὶ τοὺς ᾿Αθηναίους ναυσί τε καὶ στρατιᾷ ὡς πλείστῃ ἐπὶ τοὺς Ξαλκιδέας παραγενέσθαι.

[96] ἀνίστησιν οὖν ἐκ τῶν ᾿Οδρυσῶν ὁρμώμενος πρῶτον μὲν τοὺς ἐντὸς τοῦ Αἵμου τε ὄρους καὶ τῆς ῾Ροδόπης Θρᾷκας, ὅσων ἦρχε μέχρι θαλάσσης [ἐς τὸν Εὔξεινόν τε πόντον καὶ τὸν ῾Ελλήσποντον], ἔπειτα τοὺς ὑπερβάντι Αἷμον Γέτας καὶ ὅσα ἄλλα μέρη ἐντὸς τοῦ ῎Ιστρου ποταμοῦ πρὸς θάλασσαν μᾶλλον τὴν τοῦ Εὐξείνου πόντου κατῴκητο· εἰσὶ δ’ οἱ Γέται καὶ οἱ ταύτῃ ὅμοροί τε τοῖς Σκύθαις καὶ ὁμόσκευοι, πάντες ἱπποτοξόται.
παρεκάλει δὲ καὶ τῶν ὀρεινῶν Θρᾳκῶν πολλοὺς τῶν αὐτονόμων καὶ μαχαιροφόρων, οἳ Δῖοι καλοῦνται, τὴν ῾Ροδόπην οἱ πλεῖστοι οἰκοῦντες· καὶ τοὺς μὲν μισθῷ ἔπειθεν, οἱ δ’ ἐθελονταὶ ξυνηκολούθουν.
ἀνίστη δὲ καὶ ᾿Αγριᾶνας καὶ Λαιαίους καὶ ἄλλα ὅσα ἔθνη Παιονικὰ ὧν ἦρχε καὶ ἔσχατοι τῆς ἀρχῆς οὗτοι ἦσαν· μέχρι γὰρ Λαιαίων Παιόνων καὶ τοῦ Στρυμόνος ποταμοῦ, ὃς ἐκ τοῦ Σκόμβρου ὄρους δι’ ᾿Αγριάνων καὶ Λαιαίων ῥεῖ, [οὗ] ὡρίζετο ἡ ἀρχὴ τὰ πρὸς Παίονας αὐτονόμους ἤδη.

τὰ δὲ πρὸς Τριβαλλούς, καὶ τούτους αὐτονόμους, Τρῆρες ὥριζον καὶ Τιλαταῖοι· οἰκοῦσι δ’ οὗτοι πρὸς βορέαν τοῦ Σκόμβρου ὄρους καὶ παρήκουσι πρὸς ἡλίου δύσιν μέχρι τοῦ ᾿Οσκίου ποταμοῦ. ῥεῖ δ’ οὗτος ἐκ τοῦ ὄρους ὅθενπερ καὶ ὁ Νέστος καὶ ὁ ῞Εβρος· ἔστι δὲ ἐρῆμον τὸ ὄρος καὶ μέγα, ἐχόμενον τῆς ῾Ροδόπης.

[97] ᾿Εγένετο δὲ ἡ ἀρχὴ ἡ ᾿Οδρυσῶν μέγεθος ἐπὶ μὲν θάλασσαν καθήκουσα ἀπὸ ᾿Αβδήρων πόλεως ἐς τὸν Εὔξεινον πόντον μέχρι ῎Ιστρου ποταμοῦ· αὕτη περίπλους ἐστὶν ἡ γῆ τὰ ξυντομώτατα, ἢν αἰεὶ κατὰ πρύμναν ἱστῆται τὸ πνεῦμα, νηὶ στρογγύλῃ τεσσάρων ἡμερῶν καὶ ἴσων νυκτῶν· ὁδῷ δὲ τὰ ξυντομώτατα ἐξ ᾿Αβδήρων ἐς ῎Ιστρον ἀνὴρ εὔζωνος ἑνδεκαταῖος τελεῖ.

τὰ μὲν πρὸς θάλασσαν τοσαύτη ἦν, ἐς ἤπειρον δὲ ἀπὸ Βυζαντίου ἐς Λαιαίους καὶ ἐπὶ τὸν Στρυμόνα (ταύτῃ γὰρ διὰ πλείστου ἀπὸ θαλάσσης ἄνω ἐγίγνετο) ἡμερῶν ἀνδρὶ εὐζώνῳ τριῶν καὶ δέκα ἁνύσαι.

φόρος τε ἐκ πάσης τῆς βαρβάρου καὶ τῶν ῾Ελληνίδων πόλεων, ὅσον προσῆξαν ἐπὶ Σεύθου, ὃς ὕστερον Σιτάλκου βασιλεύσας πλεῖστον δὴ ἐποίησε, τετρακοσίων ταλάντων ἀργυρίου μάλιστα δύναμις, ἃ χρυσὸς καὶ ἄργυρος ᾔει· καὶ δῶρα οὐκ ἐλάσσω τούτων χρυσοῦ τε καὶ ἀργύρου προσεφέρετο, χωρὶς δὲ ὅσα ὑφαντά τε καὶ λεῖα καὶ ἡ ἄλλη κατασκευή, καὶ οὐ μόνον αὐτῷ, ἀλλὰ καὶ τοῖς παραδυναστεύουσί τε καὶ γενναίοις ᾿Οδρυσῶν.

κατεστήσαντο γὰρ τοὐναντίον τῆς Περσῶν βασιλείας τὸν νόμον, ὄντα μὲν καὶ τοῖς ἄλλοις Θρᾳξί, λαμβάνειν μᾶλλον ἢ διδόναι (καὶ αἴσχιον ἦν αἰτηθέντα μὴ δοῦναι ἢ αἰτήσαντα μὴ τυχεῖν), ὅμως δὲ κατὰ τὸ δύνασθαι ἐπὶ πλέον αὐτῷ ἐχρήσαντο· οὐ γὰρ ἦν πρᾶξαι οὐδὲν μὴ διδόντα δῶρα. ὥστε ἐπὶ μέγα ἡ βασιλεία ἦλθεν ἰσχύος.

τῶν γὰρ ἐν τῇ Εὐρώπῃ ὅσαι μεταξὺ τοῦ ᾿Ιονίου κόλπου καὶ τοῦ Εὐξείνου πόντου μεγίστη ἐγένετο χρημάτων προσόδῳ καὶ τῇ ἄλλῃ εὐδαιμονίᾳ, ἰσχύι δὲ μάχης καὶ στρατοῦ πλήθει πολὺ δευτέρα μετὰ τὴν Σκυθῶν.

ταύτῃ δὲ ἀδύνατα ἐξισοῦσθαι οὐχ ὅτι τὰ ἐν τῇ Εὐρώπῃ, ἀλλ’ οὐδ’ ἐν τῇ ᾿Ασίᾳ ἔθνος ἓν πρὸς ἓν οὐκ ἔστιν ὅτι δυνατὸν Σκύθαις ὁμογνωμονοῦσι πᾶσιν ἀντιστῆναι. οὐ μὴν οὐδ’ ἐς τὴν ἄλλην εὐβουλίαν καὶ ξύνεσιν περὶ τῶν παρόντων ἐς τὸν βίον ἄλλοις ὁμοιοῦνται.

[98] Σιτάλκης μὲν οὖν χώρας τοσαύτης βασιλεύων παρεσκευάζετο τὸν στρατόν. καὶ ἐπειδὴ αὐτῷ ἑτοῖμα ἦν, ἄρας ἐπορεύετο ἐπὶ τὴν Μακεδονίαν πρῶτον μὲν διὰ τῆς αὑτοῦ ἀρχῆς, ἔπειτα διὰ Κερκίνης ἐρήμου ὄρους, ὅ ἐστι μεθόριον Σιντῶν καὶ Παιόνων· ἐπορεύετο δὲ δι’ αὐτοῦ τῇ ὁδῷ ἣν πρότερον αὐτὸς ἐποιήσατο τεμὼν τὴν ὕλην, ὅτε ἐπὶ Παίονας ἐστράτευσεν.

τὸ δὲ ὄρος ἐξ ᾿Οδρυσῶν διιόντες ἐν δεξιᾷ μὲν εἶχον Παίονας, ἐν ἀριστερᾷ δὲ Σιντοὺς καὶ Μαιδούς. διελθόντες δὲ αὐτὸ ἀφίκοντο ἐς Δόβηρον τὴν Παιονικήν.

πορευομένῳ δὲ αὐτῷ ἀπεγίγνετο μὲν οὐδὲν τοῦ στρατοῦ εἰ μή τι νόσῳ, προσεγίγνετο δέ· πολλοὶ γὰρ τῶν αὐτονόμων Θρᾳκῶν ἀπαράκλητοι ἐφ’ ἁρπαγὴν ἠκολούθουν, ὥστε τὸ πᾶν πλῆθος λέγεται οὐκ ἔλασσον πέντε καὶ δέκα μυριάδων γενέσθαι·

καὶ τούτου τὸ μὲν πλέον πεζὸν ἦν, τριτημόριον δὲ μάλιστα ἱππικόν. τοῦ δ’ ἱππικοῦ τὸ πλεῖστον αὐτοὶ ᾿Οδρύσαι παρείχοντο καὶ μετ’ αὐτοὺς Γέται. τοῦ δὲ πεζοῦ οἱ μαχαιροφόροι μαχιμώτατοι μὲν ἦσαν οἱ ἐκ τῆς ῾Ροδόπης αὐτόνομοι καταβάντες, ὁ δὲ ἄλλος ὅμιλος ξύμμεικτος πλήθει φοβερώτατος ἠκολούθει.

[99] ξυνηθροίζοντο οὖν ἐν τῇ Δοβήρῳ καὶ παρεσκευάζοντο, ὅπως κατὰ κορυφὴν ἐσβαλοῦσιν ἐς τὴν κάτω Μακεδονίαν, ἧς ὁ Περδίκκας ἦρχεν.
τῶν γὰρ Μακεδόνων εἰσὶ καὶ Λυγκησταὶ καὶ ᾿Ελιμιῶται καὶ ἄλλα ἔθνη ἐπάνωθεν, ἃ ξύμμαχα μέν ἐστι τούτοις καὶ ὑπήκοα, βασιλείας δ’ ἔχει καθ’ αὑτά.
τὴν δὲ παρὰ θάλασσαν νῦν Μακεδονίαν ᾿Αλέξανδρος ὁ Περδίκκου πατὴρ καὶ οἱ πρόγονοι αὐτοῦ, Τημενίδαι τὸ ἀρχαῖον ὄντες ἐξ ῎Αργους, πρῶτοι ἐκτήσαντο καὶ ἐβασίλευσαν ἀναστήσαντες μάχῃ ἐκ μὲν Πιερίας Πίερας, οἳ ὕστερον ὑπὸ τὸ Πάγγαιον πέραν Στρυμόνος ᾤκησαν Φάγρητα καὶ ἄλλα χωρία (καὶ ἔτι καὶ νῦν Πιερικὸς κόλπος καλεῖται ἡ ὑπὸ τῷ Παγγαίῳ πρὸς θάλασσαν γῆ), ἐκ δὲ τῆς Βοττίας καλουμένης Βοττιαίους, οἳ νῦν ὅμοροι Ξαλκιδέων οἰκοῦσιν·

τῆς δὲ Παιονίας παρὰ τὸν ᾿Αξιὸν ποταμὸν στενήν τινα καθήκουσαν ἄνωθεν μέχρι Πέλλης καὶ θαλάσσης ἐκτήσαντο, καὶ πέραν ᾿Αξιοῦ μέχρι Στρυμόνος τὴν Μυγδονίαν καλουμένην ᾿Ηδῶνας ἐξελάσαντες νέμονται.
ἀνέστησαν δὲ καὶ ἐκ τῆς νῦν ᾿Εορδίας καλουμένης ᾿Εορδούς, ὧν οἱ μὲν πολλοὶ ἐφθάρησαν, βραχὺ δέ τι αὐτῶν περὶ Φύσκαν κατῴκηται, καὶ ἐξ ᾿Αλμωπίας ῎Αλμωπας.

ἐκράτησαν δὲ καὶ τῶν ἄλλων ἐθνῶν οἱ Μακεδόνες οὗτοι, ἃ καὶ νῦν ἔτι ἔχουσι, τόν τε ᾿Ανθεμοῦντα καὶ Γρηστωνίαν καὶ Βισαλτίαν καὶ Μακεδόνων αὐτῶν πολλήν. τὸ δὲ ξύμπαν Μακεδονία καλεῖται, καὶ Περδίκκας ᾿Αλεξάνδρου βασιλεὺς αὐτῶν ἦν ὅτε Σιτάλκης ἐπῄει.

[100] Καὶ οἱ μὲν Μακεδόνες οὗτοι ἐπιόντος πολλοῦ στρατοῦ ἀδύνατοι ὄντες ἀμύνεσθαι ἔς τε τὰ καρτερὰ καὶ τὰ τείχη, ὅσα ἦν ἐν τῇ χώρᾳ, ἐσεκομίσθησαν.
ἦν δὲ οὐ πολλά, ἀλλὰ ὕστερον ᾿Αρχέλαος ὁ Περδίκκου υἱὸς βασιλεὺς γενόμενος τὰ νῦν ὄντα ἐν τῇ χώρᾳ ᾠκοδόμησε καὶ ὁδοὺς εὐθείας ἔτεμε καὶ τἆλλα διεκόσμησε τά [τε] κατὰ τὸν πόλεμον ἵπποις καὶ ὅπλοις καὶ τῇ ἄλλῃ παρασκευῇ κρείσσονι ἢ ξύμπαντες οἱ ἄλλοι βασιλῆς ὀκτὼ οἱ πρὸ αὐτοῦ γενόμενοι.
ὁ δὲ στρατὸς τῶν Θρᾳκῶν ἐκ τῆς Δοβήρου ἐσέβαλε πρῶτον μὲν ἐς τὴν Φιλίππου πρότερον οὖσαν ἀρχήν, καὶ εἷλεν Εἰδομενὴν μὲν κατὰ κράτος, Γορτυνίαν δὲ καὶ ᾿Αταλάντην καὶ ἄλλα ἄττα χωρία ὁμολογίᾳ διὰ τὴν ᾿Αμύντου φιλίαν προσχωροῦντα τοῦ Φιλίππου υἱέος παρόντος· Εὐρωπὸν δὲ ἐπολιόρκησαν μέν, ἑλεῖν δὲ οὐκ ἐδύναντο.

ἔπειτα δὲ καὶ ἐς τὴν ἄλλην Μακεδονίαν προυχώρει τὴν ἐν ἀριστερᾷ Πέλλης καὶ Κύρρου. ἔσω δὲ τούτων ἐς τὴν Βοττιαίαν καὶ Πιερίαν οὐκ ἀφίκοντο, ἀλλὰ τήν τε Μυγδονίαν καὶ Γρηστωνίαν καὶ ᾿Ανθεμοῦντα ἐδῄουν.
οἱ δὲ Μακεδόνες πεζῷ μὲν οὐδὲ διενοοῦντο ἀμύνεσθαι, ἵππους δὲ προσμεταπεμψάμενοι ἀπὸ τῶν ἄνω ξυμμάχων, ὅπῃ δοκοίη, ὀλίγοι πρὸς πολλοὺς ἐσέβαλλον ἐς τὸ στράτευμα τῶν Θρᾳκῶν. καὶ ᾗ μὲν προσπέσοιεν, οὐδεὶς ὑπέμενεν ἄνδρας ἱππέας τε ἀγαθοὺς καὶ τεθωρακισμένους, ὑπὸ δὲ πλήθους περικλῃόμενοι αὑτοὺς πολλαπλασίῳ τῷ ὁμίλῳ ἐς κίνδυνον καθίστασαν, ὥστε τέλος ἡσυχίαν ἦγον, οὐ νομίζοντες ἱκανοὶ εἶναι πρὸς τὸ πλέον κινδυνεύειν.

[101] ὁ δὲ Σιτάλκης πρός τε τὸν Περδίκκαν λόγους ἐποιεῖτο ὧν ἕνεκα ἐστράτευσε, καὶ ἐπειδὴ οἱ ᾿Αθηναῖοι οὐ παρῆσαν ταῖς ναυσίν, ἀπιστοῦντες αὐτὸν μὴ ἥξειν, δῶρα δὲ καὶ πρέσβεις ἔπεμψαν αὐτῷ, ἔς τε τοὺς Ξαλκιδέας καὶ Βοττιαίους μέρος τι τοῦ στρατοῦ πέμπει, καὶ τειχήρεις ποιήσας ἐδῄου τὴν γῆν.

καθημένου δ’ αὐτοῦ περὶ τοὺς χώρους τούτους οἱ πρὸς νότον οἰκοῦντες Θεσσαλοὶ καὶ Μάγνητες καὶ οἱ ἄλλοι ὑπήκοοι Θεσσαλῶν καὶ οἱ μέχρι Θερμοπυλῶν ῞Ελληνες ἐφοβήθησαν μὴ καὶ ἐπὶ σφᾶς ὁ στρατὸς χωρήσῃ, καὶ ἐν παρασκευῇ ἦσαν.

ἐφοβήθησαν δὲ καὶ οἱ πέραν Στρυμόνος πρὸς βορέαν Θρᾷκες, ὅσοι πεδία εἶχον, Παναῖοι καὶ ᾿Οδόμαντοι καὶ Δρῶοι καὶ Δερσαῖοι· αὐτόνομοι δ’ εἰσὶ πάντες.

παρέσχε δὲ λόγον καὶ ἐπὶ τοὺς τῶν ᾿Αθηναίων πολεμίους ῞Ελληνας, μὴ ὑπ’ αὐτῶν ἀγόμενοι κατὰ τὸ ξυμμαχικὸν καὶ ἐπὶ σφᾶς χωρήσωσιν.

ὁ δὲ τήν τε Ξαλκιδικὴν καὶ Βοττικὴν καὶ Μακεδονίαν ἅμα ἐπέχων ἔφθειρε, καὶ ἐπειδὴ αὐτῷ οὐδὲν ἐπράσσετο ὧν ἕνεκα ἐσέβαλε καὶ ἡ στρατιὰ σῖτόν τε οὐκ εἶχεν αὐτῷ καὶ ὑπὸ χειμῶνος ἐταλαιπώρει, ἀναπείθεται ὑπὸ Σεύθου τοῦ Σπαραδόκου, ἀδελφιδοῦ ὄντος καὶ μέγιστον μεθ’ ἑαυτὸν δυναμένου, ὥστ’ ἐν τάχει ἀπελθεῖν. τὸν δὲ Σεύθην κρύφα Περδίκκας ὑποσχόμενος ἀδελφὴν ἑαυτοῦ δώσειν καὶ χρήματα ἐπ’ αὐτῇ προσποιεῖται.

καὶ ὁ μὲν πεισθεὶς καὶ μείνας τριάκοντα τὰς πάσας ἡμέρας, τούτων δὲ ὀκτὼ ἐν Ξαλκιδεῦσιν, ἀνεχώρησε τῷ στρατῷ κατὰ τάχος ἐπ’ οἴκου· Περδίκκας δὲ ὕστερον Στρατονίκην τὴν ἑαυτοῦ ἀδελφὴν δίδωσι Σεύθῃ, ὥσπερ ὑπέσχετο. τὰ μὲν οὖν κατὰ τὴν Σιτάλκου στρατείαν οὕτως ἐγένετο.

[102] Οἱ δὲ ἐν Ναυπάκτῳ ᾿Αθηναῖοι τοῦ αὐτοῦ χειμῶνος, ἐπειδὴ τὸ τῶν Πελοποννησίων ναυτικὸν διελύθη, Φορμίωνος ἡγουμένου ἐστράτευσαν, παραπλεύσαντες ἐπ’ ᾿Αστακοῦ καὶ ἀποβάντες, ἐς τὴν μεσόγειαν τῆς ᾿Ακαρνανίας τετρακοσίοις μὲν ὁπλίταις ᾿Αθηναίων τῶν ἀπὸ τῶν νεῶν, τετρακοσίοις δὲ Μεσσηνίων, καὶ ἔκ τε Στράτου καὶ Κορόντων καὶ ἄλλων χωρίων ἄνδρας οὐ δοκοῦντας βεβαίους εἶναι ἐξήλασαν, καὶ Κύνητα τὸν Θεολύτου ἐς Κόροντα καταγαγόντες ἀνεχώρησαν πάλιν ἐπὶ τὰς ναῦς.

ἐς γὰρ Οἰνιάδας αἰεί ποτε πολεμίους ὄντας μόνους ᾿Ακαρνάνων οὐκ ἐδόκει δυνατὸν εἶναι χειμῶνος ὄντος στρατεύειν· ὁ γὰρ ᾿Αχελῷος ποταμὸς ῥέων ἐκ Πίνδου ὄρους διὰ Δολοπίας καὶ ᾿Αγραίων καὶ ᾿Αμφιλόχων καὶ διὰ τοῦ ᾿Ακαρνανικοῦ πεδίου, ἄνωθεν μὲν παρὰ Στράτον πόλιν, ἐς θάλασσαν δ’ ἐξιεὶς παρ’ Οἰνιάδας καὶ τὴν πόλιν αὐτοῖς περιλιμνάζων, ἄπορον ποιεῖ ὑπὸ τοῦ ὕδατος ἐν χειμῶνι στρατεύειν.

κεῖνται δὲ καὶ τῶν νήσων τῶν ᾿Εχινάδων αἱ πολλαὶ καταντικρὺ Οἰνιαδῶν τοῦ ᾿Αχελῴου τῶν ἐκβολῶν οὐδὲν ἀπέχουσαι, ὥστε μέγας ὢν ὁ ποταμὸς προσχοῖ αἰεὶ καὶ εἰσὶ τῶν νήσων αἳ ἠπείρωνται, ἐλπὶς δὲ καὶ πάσας οὐκ ἐν πολλῷ τινὶ ἂν χρόνῳ τοῦτο παθεῖν·

τό τε γὰρ ῥεῦμά ἐστι μέγα καὶ πολὺ καὶ θολερόν, αἵ τε νῆσοι πυκναί, καὶ ἀλλήλαις τῆς προσχώσεως [τῷ μὴ σκεδάννυσθαι] ξύνδεσμοι γίγνονται, παραλλὰξ καὶ οὐ κατὰ στοῖχον κείμεναι, οὐδ’ ἔχουσαι εὐθείας διόδους τοῦ ὕδατος ἐς τὸ πέλαγος.

ἐρῆμοι δ’ εἰσὶ καὶ οὐ μεγάλαι. λέγεται δὲ καὶ ᾿Αλκμέωνι τῷ ᾿Αμφιάρεω, ὅτε δὴ ἀλᾶσθαι αὐτὸν μετὰ τὸν φόνον τῆς μητρός, τὸν ᾿Απόλλω ταύτην τὴν γῆν χρῆσαι οἰκεῖν, ὑπειπόντα οὐκ εἶναι λύσιν τῶν δειμάτων πρὶν ἂν εὑρὼν ἐν ταύτῃ τῇ χώρᾳ κατοικίσηται ἥτις ὅτε ἔκτεινε τὴν μητέρα μήπω ὑπὸ ἡλίου ἑωρᾶτο μηδὲ γῆ ἦν, ὡς τῆς γε ἄλλης αὐτῷ μεμιασμένης.

ὁ δ’ ἀπορῶν, ὥς φασι, μόλις κατενόησε τὴν πρόσχωσιν ταύτην τοῦ ᾿Αχελῴου, καὶ ἐδόκει αὐτῷ ἱκανὴ ἂν κεχῶσθαι δίαιτα τῷ σώματι ἀφ’ οὗπερ κτείνας τὴν μητέρα οὐκ ὀλίγον χρόνον ἐπλανᾶτο. καὶ κατοικισθεὶς ἐς τοὺς περὶ Οἰνιάδας τόπους ἐδυνάστευσέ τε καὶ ἀπὸ ᾿Ακαρνᾶνος παιδὸς ἑαυτοῦ τῆς χώρας τὴν ἐπωνυμίαν ἐγκατέλιπεν. τὰ μὲν περὶ ᾿Αλκμέωνα τοιαῦτα λεγόμενα παρελάβομεν.

[103] Οἱ δὲ ᾿Αθηναῖοι καὶ ὁ Φορμίων ἄραντες ἐκ τῆς ᾿Ακαρνανίας καὶ ἀφικόμενοι ἐς τὴν Ναύπακτον ἅμα ἦρι κατέπλευσαν ἐς τὰς ᾿Αθήνας, τούς τε ἐλευθέρους τῶν αἰχμαλώτων ἐκ τῶν ναυμαχιῶν ἄγοντες, οἳ ἀνὴρ ἀντ’ ἀνδρὸς ἐλύθησαν,

καὶ τὰς ναῦς ἃς εἷλον. καὶ ὁ χειμὼν ἐτελεύτα οὗτος, καὶ τρίτον ἔτος τῷ πολέμῳ ἐτελεύτα τῷδε ὃν Θουκυδίδης ξυνέγραψεν.

Ἱστορίαι Βιβλίο Α [1.1.1 – 1.146.1]

– HOME –

  [2.1.1] Από εδώ κι έπειτα αρχίζει η εξιστόρηση του πολέμου μεταξύ Αθηναίων και Πελοποννησίων και των συμμάχων τους. Στο διάστημα του πολέμου δεν επικοινωνούσαν καν μεταξύ τους παρά μόνο με κήρυκες, και πολεμούσαν χωρίς διακοπή. Παραθέτονται τώρα τα γεγονότα κατά τηn σειρά τους, όπως συνέβησαν κατά καλοκαίρι και χειμώνα.

[2.2.1] Οι τριαντάχρονες σπονδές που έγιναν μετά την υποταγή της Εύβοιας, κράτησαν δεκατέσσερα μόνο χρόνια. Τον δέκατο πέμπτο χρόνο, όταν στο Άργος η ιέρεια Χρυσίς ήταν στα σαράντα οκτώ χρόνια της ιερατείας της, στην Σπάρτη ήταν πρώτος έφορος ο Αινήσιος και στην Αθήνα επώνυμος άρχων ήταν για δυο ακόμα μήνες ο Πυθόδωρος, έξι μήνες δηλαδή μετά την μάχη της Ποτίδαιας, καθώς άρχιζε η άνοιξη, μερικοί ένοπλοι Θηβαίοι —λίγο περισσότεροι από τριακόσιους— και με αρχηγούς τους βοιωτάρχες Πυθάγγελο του Φυλείδου και Διέμπορο του Ονητορίδου μπήκαν την ώρα του πρώτου ύπνου στην Πλάταια της Βοιωτίας, σύμμαχο των Αθηναίων.
[2.2.2] Τους είχαν ενθαρρύνει σ᾽ αυτό και τους άνοιξαν τις πύλες ο Πλαταιεύς Ναυκλείδης και οι οπαδοί του, που ήθελαν να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους, να σκοτώσουν τους πολιτικούς τους αντιπάλους και να γίνουν σύμμαχοι της Θήβας.
[2.2.3] Τις μυστικές συνεννοήσεις τις είχαν κάνει με τον Ευρύμαχο του Λεοντιάδου, που ήταν ισχυρός παράγων στη Θήβα. Οι Θηβαίοι, προβλέποντας ότι θ᾽ αρχίσει οπωσδήποτε ο πόλεμος, ήθελαν να κυριέψουν την Πλάταια (που ήταν από πάντα εχθρός τους) ενώ ακόμα διαρκούσε η ειρήνη και πριν αρχίσουν φανερά οι εχθροπραξίες. Γι᾽ αυτό και κατόρθωσαν να μπουν εύκολα στην πολιτεία που, τότε ακόμα, δεν έβαζε φρουρές.
[2.2.4] Συγκεντρώθηκαν όλοι στην αγορά όπου απόθεσαν τα όπλα τους και, αντί ν᾽ ακούσουν τον Ναυκλείδη και τους οπαδούς του που τους πρότρεπαν να πάνε αμέσως στα σπίτια των εχθρών τους, αποφάσισαν να μεταχειριστούν ειρηνικά μέσα, διαγγέλματα, ώστε να προσεταιριστούν την πολιτεία η οποία να κάνει συνθήκη μαζί τους και να είναι φίλη τους. Έβγαλαν κήρυκα που διαλάλησε ότι όποιος θέλει να είναι σύμμαχος με τους Θηβαίους κατά τα πατροπαράδοτα έθιμα της Βοιωτικής Συμμαχίας, έπρεπε να παρουσιαστεί ένοπλος και να ενωθεί μαζί τους. Νόμιζαν ότι μ᾽ αυτόν τον τρόπο εύκολα θα προσχωρούσε η Πλάταια.

[2.3.1] Οι Πλαταιείς, μόλις κατάλαβαν ότι οι Θηβαίοι ήσαν μέσα στα τείχη και ότι είχαν πάρει την πολιτεία αιφνιδιαστικά, πανικοβλήθηκαν, γιατί νόμισαν πως είχαν μπει πολύ περισσότεροι Θηβαίοι (με το σκοτάδι της νύχτας δεν μπορούσαν να δουν), δέχτηκαν τους όρους, έκαναν συμφωνία και κάθισαν ήσυχοι, αφού μάλιστα οι Θηβαίοι δεν επιχειρούσαν τίποτε άλλο.
[2.3.2] Αλλά, ενώ έκαναν τις διαπραγματεύσεις αυτές, κατάλαβαν ότι οι Θηβαίοι δεν ήσαν πολλοί κι έκριναν ότι, αν τους επιτεθούν, εύκολα θα τους νικήσουν. Η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων δεν ήθελε να εγκαταλείψει την συμμαχία με την Αθήνα.
[2.3.3] Αποφάσισαν, λοιπόν, να επιχειρήσουν επίθεση και, για να μην γίνουν αντιληπτοί βγαίνοντας στους δρόμους, άνοιξαν τρύπες στους μεσότοιχους, κατασκεύασαν οδοφράγματα με αμάξια χωρίς υποζύγια και πήραν όλα τα κατάλληλα μέτρα για την περίσταση.
[2.3.4] Όταν ετοιμάστηκαν όλα —με τα μέσα που είχαν— παραφύλαξαν, όσο ήταν νύχτα και, πριν ακόμα αρχίσει να χαράζει, όρμησαν από τα σπίτια τους επάνω στους Θηβαίους, ώστε να μην αναθαρρήσουν αυτοί με το φως της ημέρας και πολεμήσουν σαν ίσος προς ίσο, ενώ μέσα στο σκοτάδι θα ήσαν φοβισμένοι και θα μειονεκτούσαν, μη ξέροντας την πολιτεία όσο καλά την ήξεραν οι κάτοικοί της. Έκαναν ευθύς την επίθεση και, χωρίς να χάνουν καιρό, άρχισαν αγώνα σώμα με σώμα.

[2.4.1] Οι Θηβαίοι, όταν κατάλαβαν ότι τους είχαν απατήσει, πύκνωσαν τις τάξεις τους και απόκρουσαν τις επιθέσεις, απ᾽ όπου κι αν έρχονταν.
[2.4.2] Τις απόκρουσαν δύο και τρεις φορές, αλλά έπειτα, όταν οι Πλαταιείς έκαναν επίθεση με μεγάλη βοή και από τα σπίτια γυναίκες και δούλοι άρχισαν, φωνάζοντας, να τους ρίχνουν πέτρες και κεραμίδια, κάτω από την βροχή που έπεφτε δυνατή όλη την νύχτα, φοβήθηκαν κι άρχισαν να υποχωρούν μέσ᾽ από τους δρόμους της πολιτείας. Οι περισσότεροι δεν ήξεραν, μέσα στο σκοτάδι και την λάσπη, ποιόν δρόμο να πάρουν (ήταν το τέλος του μηνός και δεν είχε φεγγάρι), ενώ όσοι τους κυνηγούσαν ήξεραν καλά πώς να εμποδίζουν την φυγή τους κι έτσι σκοτώθηκαν πολλοί Θηβαίοι.
[2.4.3] Κάποιος από τους Πλαταιείς έκλεισε την πύλη από την οποία είχαν μπει οι Θηβαίοι και η οποία ήταν ακόμα ανοιχτή. Έτσι ούτε απ᾽ εκεί μπορούσαν πια να βγουν.
[2.4.4] Καταδιωγμένοι μες στους δρόμους της πολιτείας, άλλοι ανέβηκαν στα τείχη και πήδηξαν έξω —αλλά οι περισσότεροι σκοτώθηκαν— και μερικοί έφτασαν σε μιαν αφύλακτη πύλη, όπου χωρίς να τους νιώσουν έσπασαν τον σύρτη με πελέκι που τους έδωσε μια γυναίκα και βγήκαν, αλλά όχι πολλοί, γιατί τους κατάλαβαν αμέσως. Άλλοι πάλι σκοτώθηκαν καταδιωγμένοι εδώ και κει μέσα στην πολιτεία.
[2.4.5] Αλλά οι περισσότεροι, εκείνοι που είχαν πυκνώσει την παράταξή τους, όρμησαν μέσα σ᾽ ένα μεγάλο οίκημα που αποτελούσε μέρος του τείχους κι έτυχε η πόρτα του να είναι ανοιχτή. Νόμισαν πως η πόρτα ήταν πύλη του τείχους που οδηγούσε προς τα έξω.
[2.4.6] Οι Πλαταιείς, βλέποντάς τους πιασμένους, σκέφθηκαν ή να τους κάψουν ζωντανούς όπως ήσαν, βάζοντας φωτιά στο οίκημα ή να τους σκοτώσουν με άλλο τρόπο.
[2.4.7] Τέλος, και αυτοί και όσοι άλλοι Θηβαίοι περιπλανιόνταν μέσα στην πολιτεία παραδόθηκαν με τα όπλα τους και άνευ όρων στους Πλαταιείς.
[2.4.8] Αυτά έπαθαν όσοι από τους Θηβαίους είχαν μπει στην Πλάταια.

[2.5.1] Οι άλλοι όμως Θηβαίοι που, κατά το σχέδιο, έπρεπε να φτάσουν με πολύ στρατό όσο ήταν ακόμα νύχτα, για να βοηθήσουν όσους είχαν μπει, αν τα πράματα δεν πήγαιναν καλά, έμαθαν καθώς πορεύονταν τα όσα είχαν συμβεί και τάχυναν το βήμα.
[2.5.2] Η απόσταση της Πλάταιας από την Θήβα είναι εβδομήντα στάδια και η νεροποντή που έπεφτε όλη νύχτα τους αργοπορούσε. Ο Ασωπός είχε ξεχειλίσει και δεν ήταν εύκολο να τον διαβούν.
[2.5.3] Έτσι, καθώς βάδιζαν με την βροχή και πέρασαν με δυσκολία τον Ασωπό, έφτασαν πολύ αργά, όταν, δηλαδή, οι άλλοι είχαν σκοτωθεί ή είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι.
[2.5.4] Όταν οι Θηβαίοι έμαθαν τί έγινε, σκέφτηκαν να πιάσουν όσους Πλαταιείς ήσαν έξω από τα τείχη (γιατί άνθρωποι πολλοί και κινητή περιουσία ήσαν στα χωράφια, αφού η επίθεση έγινε σε καιρό ειρήνης και αιφνιδιαστικά) θέλοντας, αν έπιαναν μερικούς, να τους έχουν ομήρους για να τους ανταλλάξουν με όσους από τους δικούς τους είχαν πιαστεί αιχμάλωτοι μες στην πολιτεία. Αυτός ήταν ο σκοπός των Θηβαίων,
[2.5.5] αλλά ενώ το συζητούσαν ακόμα, οι Πλαταιείς το υποπτεύθηκαν και φοβήθηκαν για όσους ήσαν έξω, στα χωράφια. Έστειλαν κήρυκα στους Θηβαίους και τους μήνυσαν πως η επιχείρησή τους αυτή και η προσπάθειά τους να κυριέψουν την πολιτεία σε καιρό ειρήνης ήταν άνομη πράξη. Τους παράγγειλαν να μην πειράξουν κανένα από τους Πλαταιείς που ήσαν στα χωράφια, ειδεμή θα σκότωναν όλους τους αιχμαλώτους που είχαν στα χέρια τους. Αν, όμως, έφευγαν από το έδαφος της Πλάταιας, τότε θ᾽ άφηναν ελεύθερους τους αιχμαλώτους.
[2.5.6] Έτσι ιστορούν τα πράγματα οι Θηβαίοι και ισχυρίζονται, μάλιστα, ότι οι Πλαταιείς έδωσαν όρκο. Αλλά οι Πλαταιείς αρνιούνται ότι υποσχέθηκαν να ελευθερώσουν τους αιχμαλώτους αμέσως, αλλά μόνον αν κατάληγαν σε συμφωνία και δεν παραδέχονται ότι ορκίστηκαν.
[2.5.7] Οι Θηβαίοι αποσύρθηκαν από το έδαφος της Πλάταιας χωρίς να κάνουν λεηλασίες, και οι Πλαταιείς, μόλις συγκέντρωσαν βιαστικά τα κινητά τους από την ύπαιθρο, σκότωσαν αμέσως όλους τους αιχμαλώτους. Ήταν εκατόν ογδόντα και μεταξύ τους ο Ευρύμαχος, με τον οποίο είχαν συνεννοηθεί οι προδότες.

[2.6.1] Μετά απ᾽ αυτό, έστειλαν αγγελιαφόρο στην Αθήνα, έκαναν σύντομη ανακωχή με τους Θηβαίους για να σηκώσουν αυτοί τους νεκρούς τους και πήραν, μέσα στην πόλη, όλα τα μέτρα που τους φαίνονταν κατάλληλα για την περίσταση.
[2.6.2] Οι Αθηναίοι έμαθαν αμέσως τα όσα έγιναν στην Πλάταια και συνέλαβαν ευθύς όσους Βοιωτούς ήσαν στην Αττική. Έστειλαν βιαστικά κήρυκα στην Πλάταια παραγγέλλοντάς τους να μην πειράξουν τους Θηβαίους αιχμαλώτους προτού τους πουν τί έπρεπε να κάνουν.
[2.6.3] Δεν είχε ακόμα φτάσει η πληροφορία ότι τους είχαν σκοτώσει, επειδή οι Πλαταιείς είχαν στείλει τον πρώτο αγγελιαφόρο μόλις είχαν μπει οι Θηβαίοι στην Πλάταια και το δεύτερο μόλις τους νίκησαν και αιχμαλώτισαν τους Θηβαίους. Έτσι, οι Αθηναίοι δεν ήξεραν τίποτε από τα όσα έγιναν μετά κι έστειλαν τις οδηγίες τους χωρίς να ξέρουν ότι οι αιχμάλωτοι είχαν σκοτωθεί. Όταν λοιπόν έφτασε ο κήρυκας, τους βρήκε νεκρούς.
[2.6.4] Λίγο αργότερα, οι Αθηναίοι έστειλαν στρατό στην Πλάταια με εφοδιοπομπή, άφησαν φρουρά και παράλαβαν τους ανίκανους και τα γυναικόπαιδα.

[2.7.1] Το εγχείρημα εναντίον της Πλάταιας ήταν κατάφωρη παράβαση των σπονδών και οι Αθηναίοι άρχισαν να ετοιμάζονται για πόλεμο. Άρχισαν να ετοιμάζονται και οι Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοί τους. Και οι δύο παρατάξεις ετοιμάζονταν να στείλουν πρέσβεις στον Βασιλέα των Περσών και σε άλλες βαρβαρικές χώρες, από τις οποίες ο καθένας από τους εμπολέμους είχε την ελπίδα να εξασφαλίσει κάποια ωφέλεια. Ταυτόχρονα, προσπαθούσαν να προσελκύσουν στην παράταξή τους όσες πολιτείες ήσαν ουδέτερες.
[2.7.2] Οι Λακεδαιμόνιοι, εκτός από τα καράβια που είχαν στην Πελοπόννησο, παράγγειλαν στις συμμαχικές τους πόλεις της Ιταλίας και της Σικελίας να ετοιμάσουν καράβια, ανάλογα με τα μέσα της η καθεμιά, ώστε ο συνολικός αριθμός του στόλου να φτάσει τα πεντακόσια καράβια, και να δώσουν ένα ορισμένο ποσό χρήματα. Κατά τα άλλα, και έως ότου συμπληρωθεί η ετοιμασία αυτή, έδωσαν εντολή στους συμμάχους τους να μην κινηθούν και να δέχονται στα λιμάνια αθηναϊκά καράβια, αλλά όχι περισσότερα από ένα τη φορά.
[2.7.3] Οι Αθηναίοι ενίσχυσαν την συμμαχία τους κι έστειλαν πρέσβεις κυρίως στα γύρω από την Πελοπόννησο μέρη, στην Κέρκυρα, την Κεφαλληνία, τους Ακαρνάνες, την Ζάκυνθο, και τούτο επειδή έβλεπαν ότι, αν μπορούσαν να κάνουν συμμαχίες με αυτά τα μέρη, τότε θα περικύκλωναν την Πελοπόννησο και θα την πολεμούσαν από παντού.

[2.8.1] Και οι δύο παρατάξεις έκαναν μεγαλεπήβολα σχέδια κι ετοιμάζονταν για τον πόλεμο με πολλή αποφασιστικότητα. Και τούτο είναι φυσικό, γιατί στην αρχή κάθε πολέμου οι άνθρωποι δείχνουν μεγαλύτερο ενθουσιασμό και τότε, τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στην Αθήνα, υπήρχε πολλή νεολαία η οποία από απειρία επιθυμούσε τον πόλεμο. Όλη η υπόλοιπη Ελλάδα βρισκόταν σε μεγάλη αναταραχή, αφού οι δυο κυριότερες πόλεις άρχισαν πόλεμο.
[2.8.2] Παντού, και στις πόλεις που ετοιμάζονταν να πολεμήσουν και στις άλλες, πολλές προφητείες περνούσαν από στόμα σε στόμα και πολλοί χρησμολόγοι τραγουδούσαν χρησμούς.
[2.8.3] Έγινε και σεισμός στην Δήλο πριν από τα γεγονότα αυτά. Η Δήλος δεν είχε πάθει ποτέ σεισμό, όσο μπορούσαν να θυμηθούν οι Έλληνες. Διαδόθηκε πως ο σεισμός αυτός ήταν προάγγελος των όσων θα συνέβαιναν και κάθε άλλο τέτοιο γεγονός ερμηνευόταν με μεγάλη προσοχή.
[2.8.4] Το μεγαλύτερο μέρος της κοινής γνώμης συμπαθούσε τους Λακεδαιμονίους οι οποίοι, άλλωστε, είχαν διακηρύξει ότι θ᾽ απελευθερώσουν την Ελλάδα, και κάθε πολιτεία ή ιδιώτης ήταν πρόθυμος να τους βοηθήσει όσο μπορούσε, με λόγια ή έργα, κι ο καθένας νόμιζε ότι όπου δεν είναι παρών, εκεί και τα πράγματα δεν θα πάνε καλά.
[2.8.5] Και η έχθρα εναντίον των Αθηναίων ήταν γενική, γιατί άλλοι ήθελαν ν᾽ αποτινάξουν τον ζυγό κι άλλοι φοβόνταν μην τους επιβληθεί.

[2.9.1] Με τέτοια προετοιμασία και τέτοιο πνεύμα ετοιμάζονταν να πολεμήσουν. Μπήκαν στον πόλεμο με τους εξής ο καθένας συμμάχους:
[2.9.2] των Λακεδαιμονίων σύμμαχοι ήσαν όλοι οι Πελοποννήσιοι οι πέρα από τον Ισθμό, εκτός από τους Αργείους και τους Αχαιούς που είχαν φιλικές σχέσεις με τα δύο μέρη. Από τους Αχαιούς μόνο η Πελλήνη συμμάχησε με την Σπάρτη στην αρχή, αργότερα, όμως, πολέμησαν και όλοι οι άλλοι. Έξω από την Πελοπόννησο οι Λακεδαιμόνιοι είχαν συμμάχους τους Μεγαρείς, τους Φωκείς, τους Λοκρούς, τους Βοιωτούς, τους Αμπρακιώτες, τους Λευκαδίους και τους Ανακτορίους.
[2.9.3] Από τους συμμάχους αυτούς προμήθευαν ναυτικό οι Κορίνθιοι, οι Μεγαρείς, οι Σικυώνιοι, οι Πελληνείς, οι Ηλείοι, οι Αμπρακιώτες και οι Λευκάδιοι. Οι Βοιωτοί, οι Φωκείς και οι Λοκροί προμήθευαν ιππικό. Οι άλλοι σύμμαχοι προμήθευαν πεζικό. Αυτή ήταν η συμμαχία των Λακεδαιμονίων.
[2.9.4] Οι Αθηναίοι είχαν συμμάχους την Χίο, την Λέσβο, την Πλάταια, τους Μεσσηνίους της Ναυπάκτου, τους περισσότερους Ακαρνάνες, τους Κερκυραίους, τους Ζακυνθίους και τις υποτελείς πολιτείες σε διάφορα μέρη, δηλαδή στην παραθαλάσσια Καρία, στους γείτονες της Καρίας Δωριείς, στην Ιωνία, τον Ελλήσποντο, τα παράλια της Θράκης, όλα τα νησιά ανατολικά από την Πελοπόννησο και την Κρήτη, όλες τις άλλες Κυκλάδες εκτός από την Μήλο και την Θήρα.
[2.9.5] Από τους συμμάχους αυτούς προμήθευαν ναυτικό η Χίος, η Λέσβος και η Κέρκυρα. Οι άλλοι προμήθευαν πεζικό και χρήματα.
[2.9.6] Αυτοί λοιπόν ήσαν οι σύμμαχοι του καθενός και αυτή ήταν η προετοιμασία τους.

[2.10.1] Μετά τα γεγονότα της Πλάταιας, οι Λακεδαιμόνιοι παράγγειλαν, αμέσως, στους Πελοποννησίους και στους άλλους συμμάχους τους να ετοιμάσουν στρατό και εφόδια —όσα θα ήσαν αναγκαία για εκστρατεία σε ξένο έδαφος— για να κάνουν εισβολή στην Αττική.
[2.10.2] Καθώς η καθεμιά από τις πολιτείες συμπλήρωνε, μέσα στην ταγμένη προθεσμία, τα όσα έπρεπε να ετοιμάσει, έστελνε στον Ισθμό τα δύο τρίτα του στρατού της.
[2.10.3] Όταν συγκεντρώθηκε όλος ο στρατός, ο βασιλεύς των Λακεδαιμονίων Αρχίδαμος, αρχιστράτηγος της εκστρατείας, συγκάλεσε όλους τους στρατηγούς και όλους τους αξιωματούχους των συμμάχων και τους είπε περίπου τα ακόλουθα:

[2.11.1] «Πελοποννήσιοι και Σύμμαχοι! Και οι πρόγονοί μας έκαναν πολλούς πολέμους και μέσα στην Πελοπόννησο και στο εξωτερικό, αλλά και οι γεροντότεροι από εμάς δεν είναι άπειροι στον πόλεμο. Ποτέ άλλοτε, όμως, δεν εκστρατεύσαμε με τόσες πολλές δυνάμεις και τόσα πολλά μέσα, αλλά πάμε να χτυπήσομε πολιτεία εξαιρετικά δυνατή και με πολυάριθμο και άριστο στράτευμα.
[2.11.2] Έχομε, επομένως, την υποχρέωση να μην φανούμε κατώτεροι ούτε από τους πατέρες μας ούτε από την δική μας φήμη. Η Ελλάδα ολόκληρη έχει συγκλονιστεί με την εκστρατεία αυτήν κι έχει τα βλέμματά της καρφωμένα απάνω μας κι ελπίζει, επειδή μισεί τους Αθηναίους, ότι θα επιτύχομε στην επιχείρησή μας.
[2.11.3] Δεν πρέπει όμως να νομίζετε ότι μπορούμε να προχωρήσομε με λιγότερη προσοχή, επειδή ο στρατός μας είναι πολυάριθμος και ότι, πιθανότατα, ο εχθρός μας δεν θ᾽ αντιπαραταχτεί για μάχη. Ο κάθε αρχηγός, αλλά και ο κάθε στρατιώτης της κάθε πολιτείας, πρέπει να περιμένει ότι από στιγμή σε στιγμή μπορεί ν᾽ αντιμετωπίσει έναν κίνδυνο.
[2.11.4] Τα του πολέμου είναι άδηλα και τις περισσότερες φορές οι επιθέσεις γίνονται αιφνιδιαστικά, πάνω σε μια ξαφνική έξαψη. Πολλές φορές, μικροί στρατοί, επειδή είχαν συνείδηση του κινδύνου, πολέμησαν με επιτυχία μεγαλύτερους στρατούς οι οποίοι, υποτιμώντας τον αντίπαλο, δεν είχαν προετοιμαστεί όπως έπρεπε.
[2.11.5] Όταν, μάλιστα, βρίσκεται κανείς σ᾽ εχθρικό έδαφος, βέβαια και πρέπει να έχει ψηλά το ηθικό του, αλλά πρέπει και να παίρνει όλα τα μέτρα που υπαγορεύει ο φόβος. Με τον τρόπο αυτόν επιτίθεται εναντίον του εχθρού με ευψυχία και αμύνεται εναντίον του με ασφάλεια.
[2.11.6] Εμείς, όμως, εκστρατεύομε εναντίον πολιτείας που είναι άριστα προετοιμασμένη για ν᾽ αμυνθεί και πρέπει να ελπίζομε ότι ο εχθρός θα βγει να μας αντιμετωπίσει. Αν δεν έχει κιόλας ξεκινήσει για να μας εμποδίσει, τώρα που δεν μπήκαμε στο έδαφός του, ασφαλώς θα το επιχειρήσει όταν θα μας δει να λεηλατούμε την γη του και να καταστρέφομε την περιουσία του.
[2.11.7] Όλοι οι άνθρωποι εξοργίζονται όταν βλέπουν, με τα ίδια τους τα μάτια, να τους συμβαίνει μια ξαφνική συμφορά. Και ο θυμός κάνει τους ανθρώπους να χάνουν την ψυχραιμία τους και να ρίχνονται ασυλλόγιστα στην δράση.
[2.11.8] Είναι πολύ φυσικό οι Αθηναίοι ν᾽ αντιδράσουν —περισσότερο απ᾽ όλους— μ᾽ αυτόν τον τρόπο, αφού έχουν την αξίωση να εξουσιάζουν τους άλλους και είναι συνηθισμένοι να κάνουν εκείνοι επιδρομές σε ξένη γη καταστρέφοντάς την αντί να βλέπουν την δική τους να καταστρέφεται.
[2.11.9] Εκστρατεύομε εναντίον ενός ισχυρού αντιπάλου. Σκεφθείτε τους απογόνους σας και τους εαυτούς σας. Σκεφθείτε ότι απάνω σας κι απάνω μας θ᾽ αντανακλάσει, ανάλογα με την έκβαση της εκστρατείας, η δόξα της επιτυχίας ή η ντροπή της αποτυχίας. Ακολουθείτε τους αρχηγούς σας όπου σας οδηγούν τηρώντας αυστηρή πειθαρχία και υπακούοντας αμέσως στις διαταγές. Τίποτε δεν είναι ωραιότερο και ασφαλέστερο από έναν στρατό καλά πειθαρχημένο».

[2.12.1] Μετά τα λίγα αυτά λόγια, ο Αρχίδαμος διάλυσε την συνάθροιση και, πριν από οτιδήποτε άλλο, έστειλε στην Αθήνα τον Σπαρτιάτη Μελήσιππο του Διακρίτου για να μάθει μήπως οι Αθηναίοι, βλέποντας τον εχθρό να βρίσκεται κιόλας κοντά, θα ήσαν περισσότερο ενδοτικοί.
[2.12.2] Οι Αθηναίοι, όμως, δεν τον άφησαν να μπει στην πόλη ούτε φυσικά να παρουσιαστεί στην Εκκλησία του Λαού και τούτο επειδή, προηγουμένως, είχε ψηφιστεί πρόταση του Περικλή, να μην γίνει δεκτός κανένας κήρυκας ή πρεσβεία των Λακεδαιμονίων από την στιγμή που θα είχαν αρχίσει αυτοί την εκστρατεία. Έδιωξαν, λοιπόν, τον Μελήσσιππο χωρίς να τον ακούσουν και τον διάταξαν να βγει, αυθημερόν, από τα σύνορα της Αττικής. Πρόσθεσαν ότι από τότε κι ύστερα θα μπορούν οι Λακεδαιμόνιοι, αν θέλουν, να στέλνουν πρέσβεις μόνο αν αποσυρθούν στο έδαφός τους. Έστειλαν και φρουρούς με τον Μελήσιππο, ώστε να μην επικοινωνήσει με κανέναν.
[2.12.3] Όταν έφτασε στα σύνορα κι έπρεπε να χωριστεί απ᾽ τους συνοδούς, πριν ξεκινήσει, γύρισε και είπε τα λίγα αυτά λόγια: «Η μέρα η σημερινή είναι αρχή μεγάλων κακών για τους Έλληνες».
[2.12.4] Όταν έφτασε στο στρατόπεδο και ο Αρχίδαμος έμαθε ότι οι Αθηναίοι δεν είχαν καμιά πρόθεση να φανούν υποχωρητικοί, σήκωσε το στρατόπεδο και προχώρησε στο έδαφός τους.
[2.12.5] Οι Βοιωτοί έστειλαν κι εκείνοι στους Πελοποννησίους όσο πεζικό και ιππικό είχαν υποχρέωση να παραχωρήσουν στην κοινή εκστρατεία και με τον υπόλοιπο στρατό τους πήγαν στην Πλάταια και ρήμαξαν τα χωράφια.

[2.13.1] Όταν οι Πελοποννήσιοι συγκεντρώνονταν ακόμα στον Ισθμό και προτού εισβάλουν στην Αττική, ο Περικλής του Ξανθίππου, που ήταν, τότε, ένας από τους Δέκα Στρατηγούς των Αθηναίων, βλέποντας ότι επίκειται η εισβολή, φοβήθηκε μήπως ο Αρχίδαμος, που τύχαινε να είναι φίλος του, για να του κάνει χάρη, δώσει από δική του πρωτοβουλία διαταγή να μην καταστραφούν τα κτήματά του, είτε ακόμα και μετά από διαταγή των Λακεδαιμονίων για να τον εκθέσουν στους Αθηναίους, όπως το είχαν προσπαθήσει, απαιτώντας να εξαγνιστεί η πολιτεία από το Κυλώνειο άγος. Για τον λόγο αυτόν ο Περικλής ανακοίνωσε στην Εκκλησία του Λαού ότι ο Αρχίδαμος ήταν φίλος του, αλλά ότι αυτό δεν θα προκαλούσε καμιά βλάβη στα συμφέροντα της πολιτείας και ότι, αν ο εχθρός δεν κατάστρεφε τα κτήματά του και τα εξοχικά του, τότε τα χάριζε στο δημόσιο για να μην δημιουργηθεί, από τον λόγο αυτό, καμιά υποψία εναντίον του.
[2.13.2] Τους έδωσε και συμβουλές για την κατάσταση, λέγοντάς τους, και πάλι, ότι έπρεπε να ετοιμάζονται για πόλεμο και να μεταφέρουν μέσα στα τείχη όλην την κινητή τους περιουσία από την ύπαιθρο. Ότι έπρεπε να μην επιχειρήσουν να κάνουν έξοδο αλλά, αντίθετα, να μπουν όλοι μέσα στην πόλη και να την φρουρούν, ότι έπρεπε να έχουν ετοιμοπόλεμο ναυτικό που ήταν η δύναμή τους και να σφίξουν το χαλινάρι στους συμμάχους τους, αφού η πολιτεία αντλούσε την κύρια δύναμή της από τις χρηματικές τους εισφορές και στον πόλεμο η σωφροσύνη και η αφθονία χρημάτων είναι οι κύριοι συντελεστές της επιτυχίας.
[2.13.3] Τους είπε ότι έπρεπε να είναι βέβαιοι για την νίκη, αφού η πολιτεία, εκτός από τις άλλες προσόδους, είχε ετήσιο εισόδημα εξακόσια τάλαντα από τον συμμαχικό φόρο και είχε στην Ακρόπολη έξι χιλιάδες τάλαντα σε ασημένια νομίσματα. Το απόθεμα είχε φτάσει, προς στιγμή, τα εννέα χιλιάδες επτακόσια τάλαντα, αλλ᾽ απ᾽ αυτά είχαν γίνει οι δαπάνες για τα Προπύλαια και τ᾽ άλλα οικοδομήματα καθώς και για την εκστρατεία της Ποτίδαιας.
[2.13.4] Εκτός απ᾽ αυτά υπήρχαν χρυσάφι και ασήμι άκοπο σε αφιερώματα ιδιωτικά και δημόσια, σε ιερά σκεύη που χρησιμοποιούσαν στις πομπές και στους αγώνες, τα λάφυρα από τα μηδικά κι άλλα αντικείμενα, που η αξία τους ήταν πεντακόσια, τουλάχιστον, τάλαντα.
[2.13.5] Πρόσθεσε σ᾽ όλα αυτά και τα όσα είχαν οι άλλοι ναοί —και δεν ήσαν λίγα— και είπε ότι, αν έφταναν στο έσχατο σημείο να μην έχουν κανένα πόρο, θα είχαν ακόμα και το χρυσάφι του αγάλματος της Αθηνάς. Υπολόγιζε ότι το άγαλμα είχε καθαρό χρυσό σαράντα τάλαντα, που μπορούσε όλος ν᾽ αφαιρεθεί. Είπε πως, αν χρησιμοποιούσαν το χρυσάφι αυτό, θα έπρεπε μετά την νίκη να το αντικαταστήσουν.
[2.13.6] Έτσι, τους ενθάρρυνε για τα οικονομικά. Για την στρατιωτική προετοιμασία είπε ότι είχαν δεκατρείς χιλιάδες οπλίτες, εκτός από τους δεκαέξι χιλιάδες που ήσαν φρουροί στα διάφορα φρούρια και φύλαγαν και τα τείχη.
[2.13.7] Τόσοι ήσαν, αρχικά, όσοι, στις πρώτες εισβολές του εχθρού, φρουρούσαν τα τείχη. Ήσαν οι πιο ηλικιωμένοι και οι πιο νέοι και όσοι από τους μετοίκους ήσαν οπλίτες. Το μάκρος του Φαληρικού τείχους ήταν τριανταπέντε περίπου στάδια, από το Φάληρο έως την πόλη. Τα τείχη της πολιτείας που είχαν φρουρά είχαν περίγυρο σαράντα τρία στάδια κι ένα μέρος του τείχους αυτού, που βρισκόταν ανάμεσα στο Φαληρικό και τα Μακρά Τείχη, δεν είχε φρουρά. Τα Μακρά Τείχη προς τον Πειραιά είχαν μάκρος σαράντα στάδια, αλλά μόνο το εξωτερικό είχε φρουρά. Το τείχος του Πειραιά και της Μουνιχίας είχε συνολικό μάκρος εξήντα στάδια, αλλά μόνον το μισό είχε φρουρά.
[2.13.8] Ο Περικλής πρόσθεσε ότι οι ιππείς ήσαν χίλιοι διακόσιοι μαζί με τους ιπποτοξότες και οι τοξότες χίλιοι εξακόσιοι. Τα ετοιμοπόλεμα καράβια ήσαν τριακόσια.
[2.13.9] Τόσες ήσαν, και ασφαλώς όχι πιο λίγες, οι δυνάμεις της Αθήνας σε κάθε όπλο στις παραμονές της πελοποννησιακής εισβολής, στην αρχή του πολέμου. Ο Περικλής είπε και άλλα πολλά από εκείνα που συνήθιζε, για ν᾽ αποδείξει στους Αθηναίους ότι θα είναι οι νικητές του πολέμου.

[2.14.1] Οι Αθηναίοι πείστηκαν στα λόγια του και άρχισαν να μεταφέρουν απ᾽ τους αγρούς μέσα στα τείχη τα γυναικόπαιδα και όλα τα κινητά τους, ακόμα και τα ξύλινα εξαρτήματα των σπιτιών τους. Τα πρόβατα και τα υποζύγια τα έστειλαν στην Εύβοια και στα κοντινά νησιά.
[2.14.2] Η μετοικεσία αυτή γινόταν με μεγάλη δυσφορία, γιατί οι περισσότεροι είχαν ζήσει όλη τους την ζωή στην ύπαιθρο.

[2.15.1] Οι Αθηναίοι, από τα πολύ παλιά χρόνια και περισσότερο από όποιους άλλους Έλληνες, ζούσαν αγροτική ζωή. Τον καιρό του Κέκροπος και των πρώτων βασιλέων της Αττικής μέχρι της εποχής του Θησέως, οι Αθηναίοι ζούσαν διασπαρμένοι σε μικρά κέντρα που είχαν, το καθένα, χωριστό πρυτανείο και χωριστούς άρχοντες. Μόνο άμα παρουσιαζόταν εξωτερικός κίνδυνος έκαναν κοινή συνέλευση υπό τον βασιλέα και ο κάθε οικισμός είχε χωριστή πολιτική ζωή και αυτοδιοίκηση. Έτυχε, μάλιστα, μερικοί από τους οικισμούς να πολεμήσουν εναντίον της Αθήνας όπως, για παράδειγμα, οι Ελευσίνιοι με τον Εύμολπο εναντίον του Ερεχθέως.
[2.15.2] Όταν, όμως, βασιλεύς έγινε ο Θησεύς, που ήταν δυνατός και σώφρων, έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις, κατάργησε τις βουλές και τις αρχές των άλλων οικισμών και οργάνωσε την πολιτεία στην σημερινή της μορφή μ᾽ ένα βουλευτήριο κι ένα πρυτανείο. Άφησε τους κατοίκους να νέμονται τα κτήματά τους όπως και πριν, αλλά τους ανάγκασε να έχουν μια κοινή πολιτεία, την Αθήνα, η οποία εξελίχθηκε σε μεγάλη πολιτεία, και τέτοια την παράδωσε ο Θησεύς στους μεταγενεστέρους. Από την εποχή εκείνη οι Αθηναίοι εορτάζουν τα «Ξυνοίκια» προς τιμήν της θεάς Αθηνάς. Η εορτή γίνεται με δημόσια δαπάνη.
[2.15.3] Πριν από τον Θησέα η πολιτεία δεν ήταν παρά η σημερινή Ακρόπολη και ο συνοικισμός που βρίσκεται κάτω από τον βράχο, προς τον νοτιά.
[2.15.4] Απόδειξη ότι έτσι ήσαν τα πράματα είναι ότι και άλλων θεών οι ναοί βρίσκονται στην Ακρόπολη και ότι, όσοι ναοί βρίσκονται έξω από την πόλη, είναι χτισμένοι μάλλον προς το νότιο μέρος, όπως ο ναός του Ολυμπίου Διός, του Πυθίου Απόλλωνος, της Γης, του Λιμναίου Διονύσου, όπου τον Ανθεστηριώνα μήνα, στην δωδεκάτη μέρα του, εορτάζονται τα αρχαιότερα Διονύσια. Την παράδοση αυτή την διατηρούν έως σήμερα οι Ίωνες που κατάγονται από τους Αθηναίους. Στην ίδια περιοχή είναι, άλλωστε, χτισμένοι και άλλοι αρχαίοι ναοί.
[2.15.5] Και η βρύση που σήμερα ονομάζεται Εννεάκρουνος, από τα έργα που έκαναν οι Πεισιστρατίδες, ονομαζόταν άλλοτε Καλλιρόη, όταν ακόμα φαινόνταν οι πηγές. Την βρύση αυτή χρησιμοποιούσαν τότε για τις περισσότερες ανάγκες τους επειδή ήταν κοντά, αλλά και σήμερα ακόμα, κατάλοιπο της αρχαίας συνήθειας, χρησιμοποιούν το νερό της βρύσης και για τους γάμους και γι᾽ άλλες ιεροτελεστίες.
[2.15.6] Για όλους αυτούς τους λόγους η Ακρόπολη ονομάζεται και σήμερα ακόμα από τους Αθηναίους «η πόλη».

[2.16.1] Οι Αθηναίοι, λοιπόν, είχαν ζήσει για πολλούς αιώνες στην ύπαιθρο σε αυτόνομους οικισμούς. Αλλά και όταν ακόμα οργανώθηκαν σε μια μόνη πολιτεία, εξακολούθησαν, και οι παλιότεροι και οι νεότεροι, μέχρι του πολέμου αυτού, να ζουν στην ύπαιθρο όπου και είχαν γεννηθεί.
[2.16.2] Γι᾽ αυτό και δυσφορούσαν με την μετοικεσία αυτή και, μάλιστα, επειδή μόνον τους τελευταίους καιρούς είχαν συνέλθει από τις ζημίες που είχαν πάθει στα μηδικά. Με θλίψη βαριά εγκαταλείπαν τα σπίτια τους και τους ναούς τους που ήσαν, από τ᾽ αρχαία χρόνια, πατροπαράδοτη κληρονομιά τους κι έπρεπε τώρα ν᾽ αλλάξουν τρόπο ζωής. Είχαν ο καθένας το αίσθημα ότι εγκατέλειπε την πραγματική του πατρίδα.

[2.17.1] Όταν συγκεντρώθηκαν μέσα στην πολιτεία, λίγοι ήσαν εκείνοι που είχαν σπίτι δικό τους ή συγγενείς και φίλους όπου να μείνουν. Οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στα άχτιστα μέρη της πολιτείας, στους περιβόλους των Ναών και των Ηρώων, εκτός από την Ακρόπολη και το Ελευσίνιον, και σ᾽ όποιον άλλο χώρο όπου απαγορευόταν αυστηρά να εγκατασταθεί κανείς. Ακόμα κι αυτό το Πελασγικόν, που βρίσκεται κάτω από την Ακρόπολη και δεν το χρησιμοποιούσαν, όχι μόνο εξαιτίας μιας παλιάς κατάρας, αλλά και ενός χρησμού του Πυθικού Μαντείου που ο τελευταίος στίχος του έλεγε «καλύτερα ακατοίκητο το πελασγικόν», γέμισε από καταυλισμούς κάτω από την πίεση της ανάγκης.
[2.17.2] Ο χρησμός, όπως εγώ νομίζω, βγήκε σωστός, αλλά κατά την αντίθετη έννοια απ᾽ ό,τι περίμεναν. Η χρησιμοποίηση του Πελασγικού παρά τον χρησμό δεν ήταν η αιτία των συμφορών, αλλά η συμφορά ήταν η ανάγκη να χρησιμοποιηθεί, ανάγκη που την δημιούργησε ο πόλεμος τον οποίο εννοούσε ο χρησμός χωρίς να τον ονομάζει, προβλέποντας ότι το Πελασγικόν δεν θα χρησιμοποιόταν ποτέ σ᾽ ευτυχισμένες μέρες.
[2.17.3] Και στους πύργους των τειχών ακόμα εγκαταστάθηκαν πολλοί και όπου αλλού μπορούσαν. Όταν συγκεντρώθηκε ο πληθυσμός, δεν τον χωρούσε η πολιτεία. Αργότερα εγκαταστάθηκαν στον μεταξύ των Μακρών Τειχών χώρο που τον μοίρασαν σε οικόπεδα και στο μεγαλύτερο μέρος του Πειραιά.
[2.17.4] Ταυτόχρονα, όμως, οι Αθηναίοι ετοιμάζονταν για πόλεμο, συγκεντρώναν τις συμμαχικές δυνάμεις κι ετοίμαζαν εκατό καράβια για να κάνουν επιδρομή στην Πελοπόννησο.
[2.17.5] Σ᾽ αυτό το σημείο της προετοιμασίας τους βρίσκονταν οι Αθηναίοι.

[2.18.1] Ο στρατός των Πελοποννησίων προχώρησε κι έφτασε στην Οινόη της Αττικής από όπου επρόκειτο να εισβάλουν. Στρατοπέδευσαν εκεί κι ετοιμάστηκαν να χτυπήσουν το τείχος με πολιορκητικές μηχανές και άλλα μέσα.
[2.18.2] Η Οινόη, που βρίσκεται στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας, ήταν οχυρωμένη και οι Αθηναίοι την χρησιμοποιούσαν σαν φρούριο σε περίσταση πολέμου. Με τις ετοιμασίες τους για την επίθεση οι Πελοποννήσιοι αργοπόρησαν μπροστά στην Οινόη.
[2.18.3] Ο Αρχίδαμος κατηγορήθηκε πολύ γι᾽ αυτό, επειδή είχε φανεί χλιαρός όταν είχε γίνει η συνέλευση των συμμάχων για ν᾽ αποφασιστεί ο πόλεμος και η απροθυμία του για την κήρυξη του πολέμου είχε δημιουργήσει την εντύπωση ότι συμπαθούσε τους Αθηναίους. Όταν πάλι συγκεντρώθηκε ο στρατός στον Ισθμό, η αργοπορία του εκεί και, ύστερα, ο αργός ρυθμός της πορείας γέννησαν υποψίες εναντίον του. Αλλά περισσότερο απ᾽ όλα η χρονοτριβή του μπροστά στην Οινόη,
[2.18.4] και τούτο επειδή, στο μεταξύ, οι Αθηναίοι είχαν μεταφέρει τα υπάρχοντά τους μέσα στα τείχη και οι Πελοποννήσιοι πίστευαν ότι, αν ο Αρχίδαμος δεν χρονοτριβούσε και είχαν προχωρήσει γρήγορα, θα τα είχαν προλάβει ακόμα έξω από τα τείχη.
[2.18.5] Ο στρατός όσο καθόταν άπρακτος έξω απ᾽ την Οινόη τόσο αγανακτούσε με τον Αρχίδαμο, αλλά αυτός είχε την ελπίδα —όπως λένε— ότι οι Αθηναίοι θα γίνουν ενδοτικότεροι όσο η γη τους ήταν ακόμα απείραχτη και θα δίσταζαν να την αφήσουν να καταστραφεί. Γι᾽ αυτό και συγκρατούσε τον στρατό.

[2.19.1] Έκαναν επίθεση εναντίον της Οινόης και δοκίμασαν διάφορα μέσα, χωρίς να μπορέσουν να την κυριέψουν. Οι Αθηναίοι δεν έστειλαν κήρυκα για διαπραγματεύσεις και τότε προχώρησαν απ᾽ την Οινόη κι έκαναν εισβολή στην Αττική την εποχή που το σιτάρι είχε μεστώσει κι είχε μπει πια καλοκαίρι. Τούτο έγινε ογδόντα μέρες, περίπου, μετά την επίθεση των Θηβαίων εναντίον της Πλάταιας. Αρχηγός τους ήταν ο βασιλεύς της Σπάρτης Αρχίδαμος του Ζευξιδάμου.
[2.19.2] Αφού στρατοπέδευσαν, άρχισαν να ρημάζουν την Ελευσίνα και το Θριάσιο πεδίο. Σε μια τοποθεσία που λέγεται Ρείτοι, έτρεψαν σε φυγή το αθηναϊκό ιππικό. Μετά προχώρησαν από την Κρωπεία οδό, έχοντας δεξιά το Αιγάλεω κι έφτασαν στις Αχαρνές, τον μεγαλύτερο δήμο της Αττικής. Εκεί οργάνωσαν στρατόπεδο κι έμειναν πολύν καιρό καταστρέφοντας την ύπαιθρο.

[2.20.1] Λέγεται ότι, στην πρώτη αυτή εισβολή, ο Αρχίδαμος αποφάσισε να μείνει στις Αχαρνές με τον στρατό του έτοιμο για μάχη και να μην κατέβει στην πεδιάδα,
[2.20.2] ελπίζοντας ότι οι Αθηναίοι, που είχαν πολλή νεολαία και ήσαν προετοιμασμένοι για πόλεμο όσο ποτέ πριν, δεν θα ήθελαν ν᾽ αφήσουν την γη τους να καταστραφεί και θα έβγαιναν ν᾽ αναμετρηθούν σε μάχη.
[2.20.3] Αφού δεν είχαν πάει να τον εμποδίσουν ούτε στην Ελευσίνα ούτε στο Θριάσιο, δοκίμαζε τώρα, μένοντας στις Αχαρνές, να τους παρασύρει να δώσουν μάχη.
[2.20.4] Και η τοποθεσία ήταν κατάλληλη για στρατόπεδο και οι Αχαρνείς αποτελούσαν σημαντικό μέρος του πληθυσμού της Αθήνας — οι οπλίτες τους ήσαν τρεις χιλιάδες. Γι᾽ αυτό και ο Αρχίδαμος νόμιζε ότι δεν θ᾽ ανεχθούν να βλέπουν την γη τους να καταστρέφεται, αλλά ότι θα παρασύρουν και τους άλλους Αθηναίους σε μάχη. Ωστόσο, και αν ακόμα στην πρώτη εκείνη εισβολή οι Αθηναίοι δεν έκαναν έξοδο, τότε, στο μέλλον, οι Πελοποννήσιοι θα μπορούσαν, χωρίς φόβο, να καταστρέφουν την πεδιάδα προχωρώντας ακόμα κι εναντίον της ίδιας της πολιτείας. Οι Αχαρνείς, που θα είχαν κιόλας καταστραφεί, δεν θα είχαν πια την ίδια προθυμία να εκτεθούν σε κίνδυνο για τις περιουσίες των άλλων και θα δημιουργούσαν διχόνοια μεταξύ των Αθηναίων.
[2.20.5] Αυτές ήσαν οι σκέψεις που έκαναν τον Αρχίδαμο να μένει στις Αχαρνές.

[2.21.1] Όσο ο στρατός των Πελοποννησίων ήταν στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο, οι Αθηναίοι είχαν την ελπίδα ότι δεν θα προχωρούσε περισσότερο. Θυμούνταν ότι άλλοτε, όταν ο βασιλεύς των Λακεδαιμονίων Πλειστοάναξ του Παυσανίου είχε εισβάλει με πελοποννησιακό στρατό στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο, δεκατέσσερα χρόνια πριν από τον πόλεμο, δεν είχε προχωρήσει περισσότερο και είχε αποσυρθεί. Γι᾽ αυτό και είχε τότε εξοριστεί από την Σπάρτη, επειδή νόμισαν ότι είχε δωροδοκηθεί για ν᾽ αποχωρήσει.
[2.21.2] Αλλά όταν είδαν τον στρατό των Πελοποννησίων έξω από τις Αχαρνές, δηλαδή εξήντα στάδια από την πολιτεία, τους φάνηκε φοβερό —όπως ήταν φυσικό— να βλέπουν την γη τους να καταστρέφεται μπροστά στα μάτια τους, πράγμα που οι νεότεροι δεν είχαν δει ποτέ και οι πιο ηλικιωμένοι είχαν να το δουν από τα μηδικά. Όλοι, και προπάντων η νεολαία, δεν μπορούσαν να το ανεχθούν και ήθελαν να βγουν να δώσουν μάχη.
[2.21.3] Συναθροίζονταν σε ομάδες και φιλονικούσαν, άλλοι που φώναζαν πως πρέπει να δώσουν μάχη κι άλλοι που ήθελαν να τους συγκρατήσουν. Διάφοροι χρησμολόγοι έβγαιναν κι έψελναν χρησμούς κάθε λογής, ανάλογα με τα όσα επιθυμούσε το ακροατήριο. Οι Αχαρνείς, ξέροντας ότι αποτελούσαν ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού και βλέποντας τα υπάρχοντά τους να καταστρέφονται, επίεζαν περισσότερο απ᾽ όλους για να γίνει έξοδος. Ο ερεθισμός ήταν μεγάλος σ᾽ όλη την πόλη και μεγάλη η αγανάκτηση εναντίον του Περικλή. Ξεχνώντας τα όσα τους είχε άλλοτε συμβουλέψει, τον κατηγορούσαν ότι, στρατηγός αυτός, δεν ήθελε να τους οδηγήσει στην μάχη και θεωρούσαν πως αυτός ήταν ο υπαίτιος για τα όσα κακά πάθαιναν.

[2.22.1] Ο Περικλής, όμως, που πίστευε ότι δεν έπρεπε να βγουν να δώσουν μάχη, βλέποντάς τους ερεθισμένους με την κατάσταση και ανίκανους να κρίνουν ψύχραιμα, δεν συγκαλούσε Εκκλησία του Λαού ούτε άλλη συγκέντρωση, από φόβο μη, αν γινόταν συνέλευση, επικρατήσει περισσότερο το πάθος παρά η ορθή κρίση και οδηγηθούν σε σφαλερές αποφάσεις. Πήρε, όμως, όλα τα μέτρα για να φρουρείται η πολιτεία και να τηρείται όσο το δυνατόν η ηρεμία μέσα στην πόλη.
[2.22.2] Έστελνε, όμως, συχνά, αποσπάσματα ιππικού για να εμποδίσουν τον εχθρό να πλησιάζει πολύ και να καταστρέφει τα κτήματα που ήσαν κοντά στην πολιτεία. Έγινε και μια σύντομη μάχη ιππικού στα Φρύγια, όπου χτυπήθηκαν μια ίλη αθηναϊκού ιππικού ενισχυμένη από Θεσσαλούς με το ιππικό των Βοιωτών. Στην σύγκρουση αυτή, οι Αθηναίοι και οι Θεσσαλοί αντιστάθηκαν καλά ώς τη στιγμή που αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, όταν Βοιωτοί οπλίτες πήγαν να βοηθήσουν το ιππικό τους. Στην συμπλοκή αυτή σκοτώθηκαν λίγοι Αθηναίοι και Θεσσαλοί. Τους σήκωσαν την ίδια μέρα χωρίς να ζητήσουν εκεχειρία. Την άλλη μέρα οι Πελοποννήσιοι έστησαν τρόπαιο.
[2.22.3] Το θεσσαλικό ιππικό είχε σταλεί στην Αθήνα σύμφωνα με την παλιά συμμαχία που είχαν. Είχαν έρθει Λαρισαίοι, Φαρσάλιοι, Παράσιοι, Κραννώνιοι, Πειράσιοι, Γυρτώνιοι και Φεραίοι. Αρχηγοί τους ήσαν οι Λαρισαίοι Πολυμήδης και Αριστόνους, ο καθένας αντιπροσωπεύοντας το πολιτικό του κόμμα, και ο Φαρσάλιος Μένων. Και τα άλλα τμήματα είχαν το καθένα τον αρχηγό τους.

[2.23.1] Οι Πελοποννήσιοι, βλέποντας ότι οι Αθηναίοι δεν έβγαιναν να δώσουν μάχη, σήκωσαν το στρατόπεδο από τις Αχαρνές και άρχισαν να καταστρέφουν μερικούς από τους άλλους δήμους μεταξύ Πάρνηθας και Βριλησσού.
[2.23.2] Ενώ οι Πελοποννήσιοι ήσαν ακόμα στην Αττική, οι Αθηναίοι έστειλαν στην Πελοπόννησο τα εκατό καράβια που είχαν ετοιμάσει, χίλιους οπλίτες και τετρακόσιους τοξότες. Στρατηγοί ήσαν ο Καρκίνος του Ξενοτίμου, ο Πρωτεύς του Επικλέους και ο Σωκράτης του Αντιγένους,
[2.23.3] οι οποίοι, με τις δυνάμεις αυτές, έφυγαν και άρχισαν να περιπλέουν την Πελοπόννησο. Οι Πελοποννήσιοι έμειναν στην Αττική όσο είχαν προμήθειες και μετά έφυγαν προς την Βοιωτία παίρνοντας άλλο δρόμο από εκείνον από όπου είχαν έρθει. Περνώντας απ᾽ τον Ωρωπό ερήμωσαν τον τόπο που ονομάζεται Γραϊκή γη, την οποία καλλιεργούν οι Ωρώπιοι, υπήκοοι των Αθηναίων. Όταν έφτασαν στην Πελοπόννησο διαλύθηκαν και γύρισαν ο καθένας στην πολιτεία του.

[2.24.1] Μετά την αποχώρηση των Πελοποννησίων, οι Αθηναίοι εγκατέστησαν φρουρές κατά γη και θάλασσα στα σημεία εκείνα που είχαν σκοπό να προστατέψουν σ᾽ όλη την διάρκεια του πολέμου. Αποφάσισαν επίσης να βάλουν κατά μέρος ένα αποθεματικό από χίλια τάλαντα απ᾽ τον θησαυρό που φύλαγαν στην Ακρόπολη και ν᾽ αντιμετωπίσουν τις ανάγκες του πολέμου με τα υπόλοιπα χρήματα, χωρίς να θίξουν το αποθεματικό. Όρισαν θανατική ποινή για όποιον θα πρότεινε ή θα παρουσίαζε ψήφισμα να διατεθούν τα χρήματα αυτά, εκτός από την περίπτωση που ο εχθρός θα ετοίμαζε επιδρομή από θάλασσα με στρατό για να κυριέψει την πόλη και θα έπρεπε να οργανωθεί η άμυνα.
[2.24.2] Ταυτόχρονα αποφάσισαν να ξεχωρίζουν κάθε χρόνο τα καλύτερα εκατό καράβια με τους τριηράρχους τους και να μην τα χρησιμοποιούν για σκοπό άλλο εκτός από τον ίδιο για τον οποίο θα ξόδευαν και τα χίλια τάλαντα.

[2.25.1] Οι Αθηναίοι, που με τον στόλο εκατό καραβιών περιέπλεαν την Πελοπόννησο, είχαν ενωθεί με πενήντα καράβια των Κερκυραίων και με άλλους συμμάχους τους της περιοχής κι έκαναν πολλές ζημιές στις ακτές. Έκαναν απόβαση στην Μεθώνη της Λακωνικής και επίθεση εναντίον του τείχους που δεν ήταν δυνατό και δεν είχε στρατό να το υπερασπίσει.
[2.25.2] Αλλά εκεί κοντά έτυχε να είναι ο Σπαρτιάτης Βρασίδας του Τέλλιδος, αρχηγός ενός μικρού σώματος. Μόλις το έμαθε, έτρεξε μ᾽ εκατό οπλίτες να βοηθήσει τους πολιορκημένους. Πέρασε, τρέχοντας, μέσα από το στρατόπεδο των Αθηναίων όπου ήσαν σκορπισμένοι και είχαν την προσοχή τους στραμμένη προς το τείχος κι αφού, στην διαδρομή αυτή, έχασε λίγους οπλίτες, κατόρθωσε να ριχτεί μέσα στην Μεθώνη και να την σώσει. Για το τόλμημά του αυτό ο Βρασίδας πρώτος αξιώθηκε να πάρει δημόσιο έπαινο στην Σπάρτη, στον πόλεμο αυτόν.
[2.25.3] Οι Αθηναίοι έφυγαν απ᾽ την Μεθώνη κι έπλεαν κοντά στις ακτές. Όταν έφτασαν στην Φειά της Ηλείας, έκαναν απόβαση και λεηλάτησαν δύο μέρες την γη. Έδωσαν μάχη με τους κατοίκους της Ηλείας και τριακόσιους διαλεχτούς που είχαν έρθει από την ορεινή και πεδινή Ηλεία και άλλα μέρη και τους νίκησαν.
[2.25.4] Σηκώθηκε όμως δυνατός αέρας και ο στόλος υπέφερε πολύ από την τρικυμία, επειδή ήταν μέρος δίχως λιμάνι. Οι περισσότεροι οπλίτες επιβιβάστηκαν στα καράβια που αρμένιζαν γύρω από το ακρωτήρι Ιχθύς και πήγαν στο λιμάνι της Φειάς. Στο μεταξύ, οι Μεσσήνιοι και μερικοί άλλοι που δεν είχαν προφτάσει να επιβιβαστούν στα καράβια προχώρησαν από στεριά και κυρίεψαν την Φειά.
[2.25.5] Εκεί τους παράλαβε ο στόλος που ανοίχτηκε στο πέλαγος εγκαταλείποντας την Φειά, επειδή στο μεταξύ το κύριο σώμα του στρατού της Ηλείας είχε φτάσει επιτόπου. Οι Αθηναίοι εξακολούθησαν να περιπλέουν τις ακτές και να καταστρέφουν άλλες περιοχές.

[2.26.1] Την ίδια εποχή, οι Αθηναίοι έστειλαν τριάντα καράβια για να περιπολούν τις ακτές της Λοκρίδος και να επιτηρούν ταυτόχρονα και την Εύβοια.
[2.26.2] Στρατηγός ήταν ο Κλεόπομπος του Κλεινίου. Έκανε απόβαση σε διάφορα παραθαλάσσια μέρη, τα λεηλάτησε και κυρίεψε το Θρόνιο. Πήρε μερικούς ομήρους από τους κατοίκους και νίκησε στην Αλόπη τους Λοκρούς που είχαν προστρέξει να βοηθήσουν την πολιτεία.

[2.27.1] Το ίδιο καλοκαίρι, οι Αθηναίοι εκτόπισαν όλους τους κατοίκους της Αίγινας, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Τους κατηγορούσαν ότι είχαν μεγάλη ευθύνη για την κήρυξη του πολέμου. Άλλωστε, ήταν ασφαλέστερο να κατέχουν με δικούς τους κατοίκους την Αίγινα που βρίσκεται τόσο κοντά στην Πελοπόννησο. Οι Αθηναίοι έποικοι δεν άργησαν να πάνε να εγκατασταθούν στην Αίγινα.
[2.27.2] Οι Λακεδαιμόνιοι παραχώρησαν την Θυρέα στους Αιγινήτες πρόσφυγες. Το έκαναν και από έχθρα εναντίον των Αθηναίων και επειδή οι Αιγινήτες τούς είχαν βοηθήσει όταν είχε γίνει ο μεγάλος σεισμός και όταν οι Είλωτες είχαν επαναστατήσει. Η Θυρεάτις γη βρίσκεται στα σύνορα της Αργείας γης και της Λακωνικής και φτάνει έως την θάλασσα. Μερικοί από τους Αιγινήτες εγκαταστάθηκαν εκεί και οι άλλοι σκόρπισαν σ᾽ όλην την άλλη Ελλάδα.

[2.28.1] Το ίδιο καλοκαίρι, την πρώτη μέρα του νέου φεγγαριού (όταν και μόνο, όπως φαίνεται, μπορεί να συμβεί αυτό) έγινε έκλειψη ηλίου, το μεσημέρι. Ο ήλιος έγινε μισοφέγγαρο και φάνηκαν μερικά άστρα. Ύστερα πάλι ξανάλαμψε ο ήλιος.

[2.29.1] Το ίδιο καλοκαίρι, οι Αθηναίοι διόρισαν πρόξενό τους, ενώ πριν τον θεωρούσαν εχθρό τους, τον Αβδηρίτη Νυμφόδωρο του Πύθεω και τον προσκάλεσαν στη Αθήνα επειδή ήταν γυναικάδελφος του Σιτάλκη και ασκούσε απάνω του μεγάλη επιρροή. Σκοπός τους ήταν να κάνουν σύμμαχό τους τον Σιτάλκη του Τήρεω, βασιλέα των Θρακών.
[2.29.2] Ο Τήρης, πατέρας του Σιτάλκη, ήταν ο ιδρυτής του μεγάλου βασιλείου των Οδρυσών και το είχε εκτείνει στο μεγαλύτερο μέρος της Θράκης, όπου οι περισσότεροι κάτοικοι ζουν αυτόνομα.
[2.29.3] Ο Τήρης αυτός δεν είχε καμιά σχέση με τον Τηρέα που είχε πάρει γυναίκα του την Πρόκνη του Πανδίονος, την Αθηναία, ούτε καταγόταν απ᾽ το ίδιο μέρος της Θράκης. Ο Τηρεύς εκείνος κατοικούσε στην Δαύλια της σημερινής Φωκίδος, την οποία κατοικούσαν, τότε, Θράκες. Εκεί διαπράξαν οι δυο γυναίκες, Πρόκνη και Φιλομήλα, το έγκλημα εναντίον του Ίτη. Πολλοί, μάλιστα, ποιητές, όταν μνημονεύουν το αηδόνι τ᾽ ονομάζουν το πουλί της Δαύλιας. Άλλωστε ήταν φυσικό ο Πανδίων να δώσει την κόρη του σε άρχοντα γείτονά του, ώστε να μπορούν ν᾽ αλληλοβοηθιούνται, παρά να συγγενέψει με Οδρύσες, που βρίσκονται σε απόσταση πολλών ημερών δρόμου. Ενώ ο Τήρης, που έγινε πρώτος βασιλεύς των Οδρυσών, ούτε το ίδιο όνομα είχε.
[2.29.4] Με του Τήρεω τον γιο, λοιπόν, τον Σιτάλκη, ήθελαν οι Αθηναίοι να κάνουν συμμαχία για να τους βοηθήσει να υποτάξουν τα παράλια της Θράκης και να νικήσουν τον Περδίκκα.
[2.29.5] Ο Νυμφόδωρος πήγε στην Αθήνα κι εξασφάλισε την συμμαχία του Σιτάλκη. Κατάφερε επίσης να πολιτογραφήσει Αθηναίο τον γιο του Σιτάλκη, Σάδοκο. Υποσχέθηκε να τερματίσει τον πόλεμο εναντίον της υπόλοιπης Θράκης και να πείσει τον Σιτάλκη να στείλει στους Αθηναίους θρακικό στρατό, ιππικό και πελταστές.
[2.29.6] Κατόρθωσε, επίσης, να συμβιβάσει τον Περδίκκα με τους Αθηναίους, πείθοντάς τους να του αποδώσουν την Θέρμη. Τότε ο Περδίκκας ενώθηκε αμέσως με τους Αθηναίους που ήσαν υπό τις διαταγές του Φορμίωνος και έκανε εκστρατεία εναντίον των Χαλκιδέων. Έτσι έγιναν σύμμαχοι των Αθηναίων ο βασιλεύς της Θράκης Σιτάλκης του Τήρεω και ο βασιλεύς της Μακεδονίας Περδίκκας του Αλεξάνδρου.

[2.30.1] Οι Αθηναίοι με τα εκατό καράβια τους περιπλέαν πάντα την Πελοπόννησο. Κυρίεψαν το Σόλλιον, κεφαλοχώρι των Κορινθίων, και το έδωσαν μαζί με την περιοχή του στους Παλαιρείς της Ακαρνανίας. Ύστερα κυρίεψαν με έφοδο τον Αστακό, έδιωξαν τον τύραννο της πολιτείας Εύαρχο και την έκαναν σύμμαχό τους.
[2.30.2] Μετά πήγαν στην Κεφαλληνία και χωρίς μάχη την προσεταιρίστηκαν. Η Κεφαλληνία βρίσκεται απέναντι από την Ακαρνανία και την Λευκάδα κι έχει τέσσερις πολιτείες: την Πάλη, την Κράναια, την Σάμη και τους Προναίους. Μετά από λίγο καιρό ο στόλος γύρισε στην Αθήνα.

[2.31.1] Το φθινόπωρο οι Αθηναίοι έκαναν εισβολή στην Μεγαρίδα με όλο τους τον στρατό και με τους μετοίκους. Στρατηγός ήταν ο Περικλής του Ξανθίππου. Έτυχε τότε να επιστρέφει ο στόλος που ήταν στην Πελοπόννησο και να βρίσκεται στην Αίγινα. Όταν ο στόλος έμαθε ότι όλος ο Αθηναϊκός στρατός ήταν στα Μέγαρα, πήγε κι αυτός εκεί κι ενώθηκε μαζί του.
[2.31.2] Οι δυνάμεις αυτές ήσαν οι μεγαλύτερες που συγκέντρωσε ποτέ η Αθήνα, γιατί βρισκόταν, ακόμα, στην ακμή της δύναμής της και δεν είχε, ακόμα, πάθει από την επιδημία. Οι Αθηναίοι οπλίτες δεν ήσαν λιγότεροι από δέκα χιλιάδες (εκτός από τους τρεις χιλιάδες που πολιορκούσαν την Ποτίδαια) και οι μέτοικοι οπλίτες δεν ήσαν λιγότεροι από τρεις χιλιάδες. Εκτός απ᾽ αυτούς ήσαν και πολλοί ψιλοί. Αφού ρήμαξαν την γη της Μεγαρίδος, γύρισαν πίσω.
[2.31.3] Στην διάρκεια του πολέμου έγιναν και άλλες εισβολές των Αθηναίων στην Μεγαρίδα, κάθε χρόνο, άλλοτε με μόνο το ιππικό, άλλοτε με όλον τον στρατό, έως τη στιγμή που κατόρθωσαν οι Αθηναίοι να κυριέψουν την Νίσαια.

[2.32.1] Προς το τέλος του ίδιου καλοκαιριού, οι Αθηναίοι έχτισαν φρούριο και στην Αταλάντη, νησί έως τότε έρημο, που βρίσκεται κοντά στους Λοκρούς τους Οπουντίους. Έβαλαν φρουρά ώστε να εμποδίζουν τους ληστές απ᾽ την Οπούντα και από την Λοκρίδα να κάνουν επιδρομές στην Εύβοια. Αυτά έγιναν εκείνο το καλοκαίρι, ύστερα από την αποχώρηση των Πελοποννησίων από την Αττική.

[2.33.1] Κατά την διάρκεια του χειμώνα, ο Εύαρχος ο Ακαρνάν, θέλοντας να επιστρέψει στον Αστακό, έπεισε τους Κορινθίους να τον βοηθήσουν με σαράντα καράβια και χίλιους πεντακόσιους οπλίτες. Ο ίδιος πήρε μερικούς μισθοφόρους. Αρχηγοί της εκστρατείας ήσαν ο Ευφαμίδας του Αριστωνύμου, ο Τιμόξενος του Τιμοκράτους και ο Εύμαχος του Χρύσιδος.
[2.33.2] Πήγαν στον Αστακό κι αποκατέστησαν τον Εύαρχο. Επιχείρησαν να προσεταιριστούν και μερικά άλλα παράλια μέρη της Ακαρνανίας, αλλά δεν το κατόρθωσαν και γύρισαν στην Κόρινθο.
[2.33.3] Ωστόσο, και στην επιστροφή έκαναν απόβαση στην Κεφαλληνία, στα μέρη των Κρανίων, οι οποίοι όμως τους εξαπάτησαν με κάποια συμφωνία, τους έκαναν αιφνιδιαστική επίθεση, τους σκότωσαν μερικούς στρατιώτες και τους ανάγκασαν να μπουν στα καράβια και να γυρίσουν στην Κόρινθο.

[2.34.1] Τον ίδιο χειμώνα οι Αθηναίοι οργάνωσαν, κατά την αρχαία συνήθεια, την τελετή της δημόσιας ταφής των πρώτων νεκρών του πολέμου. Η ετοιμασία γίνεται με τον εξής τρόπο.
[2.34.2] Τρεις μέρες πριν από την τελετή κατασκευάζουν μιαν εξέδρα και αποθέτουν εκεί τα οστά των νεκρών. Ο καθένας, αν θέλει, μπορεί να φέρει ένα αφιέρωμα στον δικό του.
[2.34.3] Όταν έρθει η στιγμή της εκφοράς, τοποθετούν φέρετρα κυπαρισσένια επάνω σε αμάξια. Ένα φέρετρο για κάθε φυλή. Τα οστά του κάθε νεκρού είναι στο φέρετρο της φυλής του. Ένα όμως φέρετρο το μεταφέρουν κενό. Είναι των αφανών, εκείνων που τα σώματα δεν βρέθηκαν.
[2.34.4] Στην τελετή πηγαίνει όποιος θέλει, είτε πολίτης είτε ξένος. Πηγαίνουν και οι γυναίκες, συγγενείς, που στέκονται μπροστά στον τάφο και μοιρολογούν.
[2.34.5] Αποθέτουν τους νεκρούς στο δημόσιο νεκροταφείο που βρίσκεται στο ωραιότερο προάστιο της πόλης. Εκεί θάβουν πάντα τους νεκρούς του πολέμου. Μόνη εξαίρεση έκαναν για όσους έπεσαν στον Μαραθώνα. Αυτούς, για την εξαιρετική τους ανδρεία, έκριναν πως έπρεπε να τους θάψουν στον τόπο της μάχης.
[2.34.6] Όταν τους σκεπάσει η γη, ένας πολίτης ξεχωριστός για την αξία του και τα χαρίσματά του, ορισμένος από την Πολιτεία, κάνει τον έπαινο των νεκρών. Έπειτα ο κόσμος φεύγει.
[2.34.7] Έτσι γίνεται η ταφή. Όσο βαστούσε ο πόλεμος, κρατούσαν την συνήθεια αυτή κάθε φορά που έπρεπε.
[2.34.8] Για τους πρώτους νεκρούς του πολέμου όρισαν να μιλήσει ο Περικλής του Ξανθίππου. Όταν ήρθε η στιγμή προχώρησε από το μνημείο, ανέβηκε σ᾽ ένα ψηλό βήμα για να τον ακούει το συγκεντρωμένο πλήθος και είπε:

[2.35.1] «Οι περισσότεροι από όσους έχουν μιλήσει από το βήμα αυτό, επαινούν τον νομοθέτη που πρόσθεσε στα άλλα μέρη της τελετής την εκφώνηση λόγου, γιατί θεωρούν πως είναι ωραίο να γίνεται ο έπαινος των νεκρών του πολέμου στην ταφή τους. Εγώ τολμώ να πιστεύω πως άνδρες που δοξάστηκαν με τα έργα τους, με έργα μόνο θα ταίριαζε να τιμηθούν, έργα όπως η δημόσια αυτή ετοιμασία που βλέπετε εδώ, γύρω από τον τάφο τους, και μ᾽ αυτόν τον τρόπο να μην κινδυνεύει η δόξα πολλών από την εκτίμηση ενός μόνου ανθρώπου, που ίσως υστερήσει, ίσως υπερβάλει.
[2.35.2] Δύσκολο είναι να μιλήσει κανείς όπως ταιριάζει σε θέμα όπου χρειάζεται κόπος για να γίνει πιστευτή και η απλή αλήθεια. Γιατί ο ευνοϊκός ακροατής, που ξέρει τα πράγματα, θα θεωρήσει τα όσα ακούει κατώτερα από όσα θέλει και περιμένει ν᾽ ακούσει, ενώ ο ακροατής που δεν τα ξέρει, θα νομίσει, από φθόνο, πως λέγονται υπερβολές αν τύχει κι ακούσει κάτι που είναι ανώτερο από τις δυνάμεις του. Τον έπαινο για τους άλλους τον ανεχόμαστε τόσο μόνο όσο πιστεύομε πως κι εμείς οι ίδιοι θα μπορούσαμε να τον αξίζομε. Καθετί που είναι ανώτερό μας, από φθόνο, δεν το πιστεύομε.
[2.35.3] Αφού όμως οι παλιοί εθεώρησαν πως η συνήθεια είναι σωστή, πρέπει κι εγώ να συμμορφωθώ με τον νόμο και να προσπαθήσω να ικανοποιήσω, όσο μπορώ, την επιθυμία και την προσδοκία του καθενός σας.

[2.36.1] »Θ᾽ αρχίσω από τους προγόνους μας. Δίκαιο και σωστό σε τέτοια ώρα να τους κάνομε την τιμή της μνήμης. Γιατί από γενιά σε γενιά οι ίδιοι πάντα έζησαν σ᾽ αυτή τη γη και χάρη στην ανδρεία τους μας την παράδωσαν ελεύθερη.
[2.36.2] Έπαινος ταιριάζει τους προγόνους μας, αλλά ακόμα μεγαλύτερος στους πατέρες μας. Εμόχθησαν για να προσθέσουν σ᾽ εκείνα που κληρονόμησαν την όση εξουσία και δύναμη μας αφήκαν.
[2.36.3] Αλλά κι εμείς οι ίδιοι, όσοι είμαστε σε ώριμη ηλικία, αυξήσαμε την δύναμη της πολιτείας και της δώσαμε απόλυτη αυτάρκεια και σε καιρό ειρήνης και σε πόλεμο.
[2.36.4] Δεν θα μακρηγορήσω για τα πολεμικά κατορθώματα που μας έδωσαν την σημερινή μας κυριαρχία ούτε για τις επιδρομές, βαρβαρικές ή ελληνικές, που αποκρούσαμε εμείς και οι πατέρες μας. Αυτά σας είναι γνωστά και θα τα παραλείψω. Αλλά πριν έρθω στον έπαινο των ανδρείων αυτών, θέλω πρώτα να μιλήσω για τους θεσμούς και τις αρχές που έχομε εφαρμόσει για να προσδώσομε στην πολιτεία το σημερινό της μεγαλείο, γιατί νομίζω πως σε τέτοια στιγμή ταιριάζει να ειπωθούν αυτά και είναι ωφέλιμο να τ᾽ ακούσουν όσοι πολίτες ή ξένοι είναι συγκεντρωμένοι εδώ.

[2.37.1] »Το πολίτευμα που έχομε σε τίποτε δεν αντιγράφει τα ξένα πολιτεύματα. Αντίθετα, είμαστε πολύ περισσότερο εμείς παράδειγμα για τους άλλους παρά μιμητές τους. Το πολίτευμά μας λέγεται Δημοκρατία, επειδή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά όλος ο λαός. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι μπροστά στον νόμο για τις ιδιωτικές τους διαφορές. Για τα δημόσια αξιώματα προτιμώνται εκείνοι που είναι ικανοί και τα αξίζουν και όχι εκείνοι που ανήκουν σε μια ορισμένη τάξη. Κανείς, αν τύχει και δεν έχει κοινωνική θέση ή αν είναι φτωχός, δεν εμποδίζεται γι᾽ αυτό να υπηρετήσει την πολιτεία, αν έχει κάτι άξιο να προσφέρει.
[2.37.2] Στη δημόσια ζωή μας είμαστε ελεύθεροι, αλλά και στις καθημερινές μας σχέσεις δεν υποβλέπομε ο ένας τον άλλο, δεν θυμώνομε με τον γείτονά μας αν διασκεδάζει, και δεν του δείχνομε όψη πειραγμένου που, αν ίσως δεν τον βλάφτει, όμως τον στενοχωρεί.
[2.37.3] Αν, ωστόσο, η αυστηρότητα λείπει από την καθημερινή μας ζωή, στα δημόσια πράγματα, από εσωτερικό σεβασμό, δεν παρανομούμε. Σεβόμαστε τους άρχοντες, πειθαρχούμε στους νόμους και, μάλιστα, σε όσους έχουν γίνει για να προστατεύουν τους αδυνάτους και όσους που, αν και άγραφοι, είναι ντροπή να τους παραβαίνει κανείς.

[2.38.1] »Με συχνές θυσίες και αγώνες φροντίσαμε να μετριάζομε τους κόπους της εργασίας και να ξεκουράζομε το πνεύμα μας. Έχομε ευχάριστη ιδιωτική ο καθένας μας ζωή κι η απόλαυσή της αποδιώχνει την στενοχώρια.
[2.38.2] Η έκταση της κυριαρχίας μας είναι τόσο μεγάλη, ώστε μπορούμε και φέρνομε από την πάσα γη τα πάντα κι έτσι χαιρόμαστε τα ξένα αγαθά όσο και τα δικά μας.

[2.39.1] »Και στα πολεμικά πράγματα διαφέρομε από τους εχθρούς μας. Η πόλη μας είναι φιλόξενη για όλους τους ανθρώπους και δεν υπάρχει σε μας νόμος ξενηλασίας που να εμποδίζει τον ξένο να μάθει ή να δει κάτι που θα μπορούσε, αν δεν ήταν κρυφό, να ωφελήσει τον εχθρό μας που θα το έβλεπε. Και τούτο, επειδή πιστεύομε περισσότερο στην αξία μας παρά σε μυστικές ετοιμασίες και στρατηγήματα. Και στην ανατροφή, ενώ οι εχθροί μας απ᾽ τα μικρά τους χρόνια υποβάλλονται στην πιο σκληρή εκγύμναση, εμείς έχομε ευχάριστη ζωή, χωρίς γι᾽ αυτό να υστερούμε στο να αντιμετωπίζομε τους ίδιους κινδύνους.
[2.39.2] Και νά η απόδειξη. Ποτέ οι Λακεδαιμόνιοι δεν κάνουν μόνοι τους επιδρομές εδώ, στη γη μας. Έρχονται πάντα με τους συμμάχους τους. Ενώ εμείς μόνοι εισβάλλομε σε εχθρικές χώρες και τις περισσότερες φορές νικούμε εύκολα, σε ξένη γη, εκείνους που υπερασπίζονται τα ίδια τους τα σπίτια.
[2.39.3] Εχθρός μας κανείς δεν έχει, ώς τώρα, αντικρίσει συγκεντρωμένη ολόκληρη τη δύναμή μας, αφού εμείς και ναυτικό πρέπει να επανδρώνομε και στρατό να στέλνομε σε πολλά μέρη. Αν ο εχθρός συναντήσει κάπου ένα μικρό μέρος της δύναμής μας, καυχιέται, αν νικήσει, πως κατατρόπωσε ολόκληρο τον στρατό μας. Αν νικηθεί, διαδίδει πως βρέθηκε αντιμέτωπος με όλες τις δυνάμεις μας.
[2.39.4] Αντικρίζομε τους κινδύνους πρόθυμα κι όχι με βαριά καρδιά. Τους αντικρίζομε από ανδρεία περισσότερο παρά από υπακοή σε κάποιο νόμο και τούτο είναι για μας κέρδος μεγάλο, γιατί δεν θλιβόμαστε από πριν για τις συμφορές που ίσως έρθουν, κι όμως, όταν έρθουν, δεν είμαστε λιγότερο γενναίοι από εκείνους που παιδεύονται αδιάκοπα. »Αυτά είναι, μαζί με πολλά άλλα, που κάνουν θαυμαστή την πόλη μας.

[2.40.1] Αγαπούμε το ωραίο, αλλά μένουμε απλοί και φιλοσοφούμε χωρίς να είμαστε νωθροί. Τον πλούτο μας τον έχομε για να τον χρησιμοποιούμε σε έργα και όχι για να τον καυχιόμαστε. Δεν θεωρούμε ντροπή τη φτώχεια. Ντροπή είναι να μην την αποφεύγει κανείς δουλεύοντας.
[2.40.2] Οι ίδιοι, εμείς, φροντίζομε και τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και τα δημόσια πράγματα κι ενώ ο καθένας μας φροντίζει τις δουλειές του, τούτο δεν μας εμποδίζει να κατέχομε και τα πολιτικά. Μόνο εμείς θεωρούμε πως είναι όχι μόνον αδιάφορος, αλλά και άχρηστος εκείνος που δεν ενδιαφέρεται στα πολιτικά.
[2.40.3] Εμείς οι ίδιοι κρίνομε και αποφασίζομε για τα ζητήματά μας και θεωρούμε πως ο λόγος δεν βλάφτει το έργο. Αντίθετα, πιστεύομε πως βλαβερό είναι το να αποφασίζει κανείς χωρίς να έχει φωτιστεί. Διαφέρομε από τους άλλους και σε τούτο. Είμαστε τολμηροί, κι όμως ζυγίζομε καλά την κάθε επιχείρησή μας, ενώ τους άλλους η άγνοια τους κάνει θρασείς κι η γνώση αναποφάσιστους. Εκείνοι πρέπει να κρίνονται γενναιότεροι, όσοι ξέρουν καλά ποιό είναι το ευχάριστο και ποιό το φοβερό κι όμως δεν προσπαθούν ν᾽ αποφύγουν τον κίνδυνο.
[2.40.4] Και στην διάθεσή μας απέναντι στους ξένους διαφέρομε απ᾽ τους πολλούς, γιατί αποκτούμε φίλους ευεργετώντας τους και όχι περιμένοντας απ᾽ αυτούς κάποιο καλό. Η φιλία του ευεργέτη είναι πιο σταθερή, γιατί προσπαθεί να διατηρήσει τον δεσμό του με τον άλλο, ενώ εκείνος που χρωστάει χάρη είναι λιγότερο πρόθυμος, θεωρώντας την ευγνωμοσύνη του σαν χρέος κι όχι σαν αίσθημα.
[2.40.5] Μόνοι εμείς σκορπούμε απλόχερα τις ευεργεσίες μας, όχι από συμφεροντολογικούς υπολογισμούς, αλλά από φιλελεύθερη γενναιοδωρία.

[2.41.1] »Με μια λέξη, τολμώ να το πω, η Αθήνα είναι ο δάσκαλος των Ελλήνων και νομίζω πως ο κάθε μας πολίτης θα μπορούσε, με την μεγαλύτερη ευκολία και χάρη, πολλά και άξια έργα να κάνει σε πολλές εκδηλώσεις της ζωής.
[2.41.2] Ότι αυτό που λέω δεν είναι ρητορικός κομπασμός, αλλά η αλήθεια η πραγματική, το δείχνει η δύναμη της πολιτείας που,
[2.41.3] μόνη απ᾽ όλες τις άλλες πόλεις, είναι ανώτερη από την φήμη της στην ώρα της δοκιμασίας, η μόνη που οι εχθροί της, όταν τους νικήσομε, δεν αγανακτούν επειδή κατατροπώθηκαν από αναξίους, η μόνη που οι σύμμαχοί της δεν μπορούν να πουν ότι έχουν ανάξιο αρχηγό.
[2.41.4] Την δύναμή μας δεν την αποκτήσαμε με άσημες, αλλά με λαμπρές πράξεις και γι᾽ αυτό μας θαυμάζουν και θα μας θαυμάζουν πάντα, χωρίς να έχομε ανάγκη από έναν Όμηρο για να τραγουδήσει τις πράξεις μας ούτε από κανέναν άλλο ποιητή που θα μάγευε προσωρινά με τα ωραία του λόγια, αλλά θα ᾽ρχόταν αργότερα η γνώση της αλήθειας να μας ζημιώσει. Η τόλμη μας ανάγκασε την πάσα γη και θάλασσα να μας ανοίξουνε το διάβα και παντού εστήσαμε μνημεία αθάνατα για τα καλά ή τα κακά που μας έτυχαν.
[2.41.5] Για μια τέτοια πατρίδα και για να μην τους την στερήσουν, οι γενναίοι αυτοί σκοτώθηκαν στη μάχη, και, όσοι ζούμε, φυσικό είναι να είμαστε έτοιμοι να υποστούμε οτιδήποτε για χάρη της.

[2.42.1] «Μίλησα πολύ για την πολιτεία μας, γιατί θέλησα ν᾽ αποδείξω πως ο δικός μας αγώνας δεν είναι ο ίδιος με τον αγώνα των εχθρών μας που δεν έχουν τίποτε το παρόμοιο με αυτά που ανάφερα, γιατί θέλησα να στηρίξω σε φανερές μαρτυρίες τον έπαινο των γενναίων αυτών.
[2.42.2] Και είπα τα περισσότερα που είχα να πω, γιατί αυτών που κείτονται εδώ και των ομοίων τους η ανδρεία εστόλισε την πολιτεία με όσα εγώ, υμνώντας την, είπα πως έχει. Λίγοι είναι οι Έλληνες που δεν είναι, σαν και τους γενναίους αυτούς, κατώτεροι από τον έπαινο που τους γίνεται. Νομίζω πως ο θάνατός τους και φανέρωσε και απαθανάτισε την ανδρεία τους.
[2.42.3] Αν σε άλλα φανερωθεί κανείς κάπως κατώτερος, όμως πεθαίνοντας για την πατρίδα αποκτά το δικαίωμα να κρίνεται μόνο για την παλικαριά του. Όλοι μαζί, στην κοινή τους προσπάθεια, ωφέλησαν περισσότερο απ᾽ ό,τι ίσως έβλαψε ο καθένας χωριστά στην ατομική του ζωή.
[2.42.4] Από τους γενναίους αυτούς κανείς, αν ήταν πλούσιος, δεν εδείλιασε για να σωθεί και να εξακολουθήσει να χαίρεται τον πλούτο του, κανείς, αν ήταν φτωχός, δεν προσπάθησε ν᾽ αποφύγει την συμφορά για να έχει την ελπίδα μιας καλύτερης ζωής. Λογαριάζοντας πως ανώτερο απ᾽ όλα είναι να τιμωρήσουν τον εχθρό και πως απ᾽ όλους τους κινδύνους αυτός τον οποίο αντίκριζαν ήταν ο ενδοξότερος, τον αντιμετώπισαν για να εκδικηθούν τους πολεμίους. Μη ξέροντας αν θα επιτύχουν, βασίστηκαν στην ελπίδα, στην μάχη, όμως, απάνω δεν στηρίχθηκαν παρά στον εαυτό τους, για να πολεμήσουν. Προτίμησαν ν᾽ αντισταθούν και να πεθάνουν παρά να δειλιάσουν και να ζήσουν κι απόφυγαν έτσι την ντροπή της καταλαλιάς, θυσιάζοντας την ζωή τους για το έργο που είχαν αναλάβει. Η στιγμή που τους βρήκε το χτύπημα της μοίρας δεν ήταν γι᾽ αυτούς στιγμή φόβου, αλλά δόξας.

[2.43.1] »Στάθηκαν αντάξιοι της πολιτείας που τους ανάθρεψε. Όσοι ζούμε, πρέπει να ευχόμαστε να έχομε καλύτερη μοίρα, χωρίς όμως να έχομε γι᾽ αυτό φρόνημα λιγότερο τολμηρό, όταν αντιμετωπίζομε τον εχθρό. Δεν πρέπει να περιοριζόμαστε σε λόγια μόνο, για την κοινή ωφέλεια, για την οποία, χωρίς να σας πει κανείς τίποτε που δεν το ξέρετε, θα μπορούσε να μιλήσει πολύ, εξαίροντας πόσο μεγάλο καλό είναι το ν᾽ αντιστέκεσαι στον εχθρό. Πρέπει να βλέπετε το μεγαλείο της πολιτείας στις καθημερινές της εκδηλώσεις και να συλλογίζεστε πως της το έδωσαν άνδρες γενναίοι που είχαν το αίσθημα του καθήκοντος και μεγάλη φιλοτιμία σε κάθε έργο που αναλάμβαναν. Αν, καμιά φορά, ατυχούσαν σε κάποιο εγχείρημα, δεν στερούσαν όμως την πατρίδα απ᾽ την ανδρεία τους, γιατί θεωρούσαν πως η ωραιότερη κοινή προσφορά ήταν να θυσιαστούν γι᾽ αυτήν.
[2.43.2] Όλοι μαζί τής πρόσφεραν τη ζωή τους κι ο καθένας τους λάμβανε αθάνατο έπαινο και δοξασμένο τάφο, όχι τόσο αυτόν όπου κείτονται, όσο την μνήμη εκείνων που θα θέλουν να τους δοξάσουν,
[2.43.3] γιατί τάφος των μεγάλων είναι η πάσα γη και δεν φανερώνεται από την επιγραφή μιας στήλης στην πατρική τους χώρα. Και στα πιο μακρινά μέρη, η μνήμη τους, άγραφη, μένει ζωηρότερη μέσα στις ψυχές, περισσότερο για την ανδρεία τους παρά για το έργο που έκαναν.
[2.43.4] Έχοντας αυτούς για παράδειγμα και ξέροντας πως ευτυχία θα πει ελευθερία και ελευθερία σημαίνει ανδρεία, δεν πρέπει να δειλιάζετε μπροστά στους κινδύνους του πολέμου.
[2.43.5] Δεν είναι αλήθεια πως όσοι δυστυχούν και δεν έχουν ελπίδα μιας καλύτερης μοίρας θυσιάζουν πιο εύκολα τη ζωή τους. Την θυσιάζουν εκείνοι που, αν θελήσουν να την σώσουν αποφεύγοντας το μοιραίο, κινδυνεύουν να πάθουν τον μεγαλύτερο εξευτελισμό αν νικηθούν.
[2.43.6] Για τους ανδρείους ο εξευτελισμός της δειλίας είναι χειρότερος απ᾽ τον γενναίο κι αναπάντεχο θάνατο.

[2.44.1] »Γι᾽ αυτό και τους γονείς που ήρθαν στην τελετή δεν τους κλαίω τόσο όσο θέλω να τους παρηγορήσω. Ξέρουν πως ανδρώθηκαν για ν᾽ αντικρίσουν τις πολλές τροπές της ζωής. Αλλά είναι τύχη το να βρει κανείς ένα δοξασμένο τέλος.

[2.44.2] Είναι δύσκολο, το ξέρω, να σας κάνω να το πιστέψετε, εσάς που η ευτυχία των άλλων θα σας θυμίζει την δική σας πίκρα. Μεγαλύτερη λύπη νιώθει κανείς για ό,τι είχε κι έχασε, παρά για ό,τι δεν είχε ποτέ.
[2.44.3] Σε όσους το επιτρέπει η ηλικία, ας τους παρηγορεί η σκέψη πως θ᾽ αποκτήσουν άλλα παιδιά που θα τους κάνουν να ξεχάσουν εκείνα που έχασαν. Τούτο θα ωφελήσει και την πολιτεία, που θα πλουτίζει με νέα βλαστάρια.

[2.44.4] Όσοι από σας είστε μεγάλης ηλικίας, ας θεωρείτε κέρδος την ώς τώρα ευτυχισμένη σας ζωή και ας εύχεστε πως λίγα είναι τα χρόνια που σας μένουν ακόμα να ζήσετε με παρηγοριά τη δόξα των παιδιών σας. Μόνο η αγάπη για τις τιμές δεν φθείρεται. Στο γήρας, η μεγαλύτερη ευτυχία δεν είναι, όπως λένε, τα χρήματα, αλλά οι τιμές.

[2.45.1] »Παιδιά και αδελφοί των νεκρών, όσοι βρίσκεστε εδώ, βλέπω για σας δύσκολο τον αγώνα, γιατί όσους δεν υπάρχουν πια είναι πρόθυμος ο καθείς να τους επαινέσει. Αν δείξετε ξεχωριστή ανδρεία, ίσως κριθείτε, όχι εντελώς, αλλά σχεδόν όμοιοί τους. Όσοι ζουν, βλέπουν με φθόνο τους συναγωνιστές τους, ενώ είναι πρόθυμοι να τιμήσουν όσους δεν υπάρχουν πια.
[2.45.2] Αν πρέπει να μιλήσω και για την αρετή των γυναικών που χήρεψαν, με λίγα λόγια προτροπής θα πω ό,τι χρειάζεται. Μη φανείτε κατώτερες από την γυναικεία φύση σας. Αυτό είναι η μεγάλη σας δόξα καθώς και το να μην ακούγεται το όνομά σας μεταξύ των ανδρών, είτε για καλό είτε για κακό.

[2.46] »Είπα κι εγώ, κατά το νόμο, τα όσα έκρινα σωστά για την περίσταση. Οι νεκροί τιμήθηκαν με την ταφή και τα παιδιά τους, από σήμερα, θα τ᾽ αναλάβει η πολιτεία ώσπου να μεγαλώσουν και τούτο είναι στέφανος και βραβείο ωφέλιμο και για τους νεκρούς και για όσους είναι στη ζωή. Εκεί όπου ορίζονται σπουδαία έπαθλα για την ανδρεία, εκεί και υπάρχουν οι άριστοι πολίτες. Τώρα, αφού ο καθένας κλάψει τον δικό του, ας πηγαίνετε».

[2.47.1] Έτσι έγινε η ταφή εκείνο τον χειμώνα κι όταν πέρασε, τέλειωσε ο πρώτος χρόνος του πολέμου.
[2.47.2] Μόλις άρχισε το καλοκαίρι, οι Πελοποννήσιοι και οι σύμμαχοί τους, με τα δύο τρίτα της συνολικής τους δύναμης, έκαναν εισβολή στην Αττική όπως και τον πρώτο χρόνο. Αρχηγός ήταν ο Αρχίδαμος του Ζευξιδάμου, βασιλεύς των Λακεδαιμονίων. Οργάνωσαν στρατόπεδο και άρχισαν να λεηλατούν την ύπαιθρο.
[2.47.3] Δεν ήσαν πολλές μέρες στην Αττική όταν, για πρώτη φορά, παρουσιάστηκε στην Αθήνα η λοιμική. Λέγεται ότι η αρρώστια είχε άλλοτε παρουσιαστεί και σ᾽ άλλα μέρη, στην Λήμνο και σ᾽ άλλους τόπους, αλλά πουθενά δεν θυμόνταν επιδημία σε τόση έκταση και τόσο θανατηφόρα.
[2.47.4] Ούτε οι γιατροί, που για πρώτη φορά αντιμετώπιζαν την αρρώστια και δεν την ήξεραν, μπορούσαν να βοηθήσουν (αντίθετα, πέθαιναν οι περισσότεροι επειδή έρχονταν σ᾽ επαφή με τους αρρώστους) ούτε τίποτε άλλο. Και οι παρακλήσεις στους Θεούς και στα μαντεία δεν ωφέλησαν σε τίποτε και οι άνθρωποι, αποκαμωμένοι από την λοιμική, τα παράτησαν και αυτά.

[2.48.1] Η λοιμική πρωτοφάνηκε, όπως λένε, στην Αιθιοπία, πέρα από την Αίγυπτο. Έπειτα κατέβηκε στην Λιβύη και σε πολλά μέρη της αυτοκρατορίας του Βασιλέως.
[2.48.2] Στην Αθήνα έπεσε ξαφνικά. Πρώτα εμφανίστηκε στον Πειραιά, όπου διαδόθηκε ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν δηλητηριάσει τα πηγάδια (ο Πειραιάς δεν είχε ακόμα βρύσες) και μετά απλώθηκε και στην απάνω πόλη, όπου άρχισαν να πεθαίνουν πάρα πολλοί.
[2.48.3] Αφήνω στον καθένα, γιατρό ή αδαή, να εξηγήσει, κατά τα όσα ξέρει, από πού ήρθε και ποιά ήταν η αιτία της λοιμικής που προκαλούσε τέτοιαν αναταραχή στον οργανισμό, οδηγώντας τον από την υγεία στον θάνατο. Εγώ, που αρρώστησα ο ίδιος και είδα, με τα μάτια μου, άλλους ν᾽ αρρωσταίνουν, θα περιγράψω την αρρώστια και τα συμπτώματά της, ώστε αν τύχει και ξανάρθει ποτέ, να τα έχει ο καθένας υπόψη του και να ξέρει την αρρώστια για να πάρει καλά τα μέτρα του.

[2.49.1] Τον χρόνο εκείνο, όπως το παραδέχονται όλοι, σημειώθηκαν πολύ λίγες άλλες αρρώστιες και όσοι υπέφεραν από κάτι άλλο προγενέστερα, πάθαιναν όλοι λοιμική.
[2.49.2] Όλοι, όμως, όσοι ήσαν υγιείς πάθαιναν την αρρώστια ξαφνικά. Στην αρχή με δυνατούς πονοκεφάλους, ψηλό πυρετό, με φλόγωση των ματιών, που κοκκίνιζαν. Το στόμα βρωμούσε.

[2.49.3] Μετά απ᾽ αυτό άρχιζε φτέρνισμα και η αρρώστια κατέβαινε ύστερα από λίγο στο στήθος, προκαλώντας δυνατό βήχα. Όταν κατέβαινε στην καρδιά, προκαλούσε μεγάλη αναταραχή και πολύ οδυνηρούς εμετούς και κενώσεις κάθε είδους χολής, απ᾽ τα όσα έχουν περιγράψει οι γιατροί.

[2.49.4] Μετά, τους περισσότερους τους έπιανε λόξιγκας που προκαλούσε δυνατούς σπασμούς. Σ᾽ άλλους σταματούσε γρήγορα, σ᾽ άλλους κρατούσε πολύ.
[2.49.5] Το σώμα, εξωτερικά, δεν ήταν, στην αφή, πολύ θερμό ούτε κίτρινο, αλλά κοκκινωπό και χλωμό, γεμάτο φουσκαλίδες κι εξανθήματα. Όμως, ο εσωτερικός πυρετός ήταν τόσο μεγάλος, ώστε οι άρρωστοι δεν μπορούσαν να υποφέρουν ούτε τα πιο λεπτά ρούχα ούτε σεντόνια ούτε άλλο τι και ήθελαν να μένουν γυμνοί. Ένιωθαν μεγάλη ανακούφιση αν μπορούσαν να μπουν σε δροσερό νερό. Και πολλοί, που δεν είχαν κανένα να τους προσέχει, αυτό έκαναν, κι έπεφταν στις στέρνες τυραννισμένοι από ακατάπαυτη δίψα που όσο κι αν έπιναν δεν μπορούσαν να την σβήσουν.
[2.49.6] Δεν μπορούσαν να βρουν καμιά ανάπαυση και τους βασάνιζε η αϋπνία. Όσο η αρρώστια ήταν στην οξεία φάση της, το σώμα άντεχε καταπληκτικά και δεν αδυνάτιζε. Έτσι, οι περισσότεροι πέθαιναν ή την εβδόμη ή την ενάτη μέρα από τον ψηλό πυρετό, ενώ είχαν ακόμα δυνάμεις. Αν περνούσαν αυτό το στάδιο, τότε η αρρώστια κατέβαινε στην κοιλιά όπου προκαλούσε έλκος και ακατάσχετη διάρροια και, τότε, οι περισσότεροι πέθαιναν από εξάντληση.
[2.49.7] Η αρρώστια διαπερνούσε όλο το σώμα. Αρχίζοντας απ᾽ το κεφάλι, κατέβαινε σ᾽ ολόκληρο το σώμα κι αν κανείς άντεχε, περνούσε στα άκρα όπου φανερώνονταν τα σημάδια της.

[2.49.8] Πρόσβαλλε τα γεννητικά όργανα και τα χέρια και τα πόδια. Πολλοί σώθηκαν, άλλοι έμειναν παράλυτοι στα άκρα τους. Άλλοι έχασαν το φως τους και άλλοι πάθαιναν αμνησία. Όταν έγιναν καλά, δεν ήξεραν ποιοί ήσαν οι ίδιοι και δεν αναγνώριζαν τους συγγενείς τους και τους φίλους τους.

[2.50.1] Η αρρώστια ήταν τέτοια, ώστε οι λέξεις δεν φτάνουν για να την περιγράψει κανείς, και χτυπούσε τόσο βαριά, ώστε δεν ήταν δυνατόν ν᾽ ανθέξει ανθρώπινη φύση. Ότι η αρρώστια αυτή δεν έχει καμιά σχέση με τις συνηθισμένες αρρώστιες, φάνηκε καθαρά από το ότι τα όρνια και τ᾽ άλλα τετράποδα ζώα, όσα τρώνε ανθρώπινο κρέας, δεν ζύγωναν τα πολλά άταφα σώματα κι αν τ᾽ άγγιζαν ψοφούσαν.
[2.50.2] Και είναι βέβαιο ότι τα όρνια αυτά εξαφανίστηκαν και δεν τα ᾽βλεπε κανείς ούτε γύρω από τα πτώματα ούτε αλλού. Για τους σκύλους ήταν ακόμα πιο φανερό, αφού είναι κατοικίδια ζώα.

[2.51.1] Αυτά ήσαν γενικά τα χαρακτηριστικά της αρρώστιας, αν και παραλείπω πολλά ασυνήθιστα συμπτώματα που διαφέραν από περίπτωση σε περίπτωση. Όσο διαρκούσε η επιδημία αυτή, δεν παρουσιάστηκε καμιά απ᾽ τις συνηθισμένες αρρώστιες, κι αν παρουσιαζόταν κατέληγε στην λοιμική.
[2.51.2] Πέθαιναν οι άνθρωποι, και όσοι δεν είχαν καμιά περιποίηση και άλλοι, παρ᾽ όλες τις περιποιήσεις. Μπορεί κανείς να πει ότι κανένα αποτελεσματικό φάρμακο δεν βρέθηκε, γιατί εκείνο που ωφελούσε τον ένα έβλαπτε τον άλλο.
[2.51.3] Καμιά κράση, ισχυρή ή αδύνατη, δεν μπορούσε ν᾽ αντισταθεί στην αρρώστια που τους σάρωνε όλους, ακόμα κι εκείνους τους οποίους νοσήλευαν με κάθε φροντίδα.
[2.51.4] Το χειρότερο απ᾽ όλα δεν ήταν μόνο η κατάθλιψη εκείνων που αρρώσταιναν κι απελπίζονταν αμέσως, αφήνοντας τον εαυτό τους αντί ν᾽ αντιδράσουν, αλλά και το ότι, νοσηλεύοντας ο ένας τον άλλο, κολλούσαν την αρρώστια και πέθαιναν σαν τα πρόβατα. Αυτό προκάλεσε την μεγαλύτερη καταστροφή
[2.51.5] και τούτο επειδή ή αποφεύγαν, από φόβο, να περιποιηθούν τους αρρώστους και αυτοί πέθαιναν έρημοι —κι έτσι άδειασαν πολλά σπίτια γιατί δεν ήταν κανείς να τους κοιτάξει— ή τότε επικοινωνούσαν με τους αρρώστους, κολλούσαν την λοιμική και πέθαιναν. Τούτο συνέβαινε κυρίως σε όσους, από καλοσύνη και φιλότιμο πήγαιναν, αψηφώντας τον εαυτό τους, σε αρρώστους φίλους τους. Αλλού πάλι, και αυτοί οι συγγενείς, τσακισμένοι από την συμφορά, παρατούσαν και τα μοιρολόγια ακόμα.
[2.51.6] Τον μεγαλύτερο οίκτο για τους αρρώστους και τους ετοιμοθάνατους ένιωθαν όσοι είχαν πάθει την αρρώστια και είχαν σωθεί. Ήξεραν τί σημαίνει η αρρώστια, ενώ οι ίδιοι δεν είχαν πια φόβο. Η αρρώστια δεν πρόσβαλλε ποτέ τον ίδιο άνθρωπο δεύτερη φορά ή, αν τούτο συνέβαινε, δεν ήταν θανατηφόρα. Οι άλλοι μακάριζαν όσους είχαν σωθεί, και οι ίδιοι απ᾽ την μεγάλη τους χαρά, είχαν την μάταιη ελπίδα ότι δεν θα πέθαιναν πια ποτέ από άλλη αρρώστια.

[2.52.1] Εκείνο που χειροτέρεψε πολύ την κατάσταση ήταν η συγκέντρωση μέσα στην πόλη όλου του πληθυσμού της υπαίθρου. Υπέφεραν περισσότερο οι πρόσφυγες.
[2.52.2] Μη έχοντας σπίτια, ζούσαν σε πνιγηρές καλύβες μέσα στο καλοκαίρι και πέθαιναν ανάκατα ο ένας απάνω στον άλλο ή σέρνονταν μες στους δρόμους μισοπεθαμένοι, ενώ άλλοι, από την άσβηστη δίψα τους, μαζεύονταν γύρω από τις βρύσες.
[2.52.3] Οι περίβολοι των ναών, όπου είχαν κατασκηνώσει, ήσαν γεμάτοι νεκρούς που πέθαιναν εκεί, γιατί καθώς φούντωνε το κακό, οι άνθρωποι, βασανισμένοι απ᾽ την αρρώστια, έφταναν σε απόγνωση κι αδιαφορούσαν πια για τα ιερά και τα όσια.
[2.52.4] Δεν τηρούσαν πια καμιά απ᾽ τις τελετές για την ταφή των νεκρών κι ο καθένας έθαβε τους δικούς του όπως μπορούσε. Πολλοί, που, απ᾽ τους πολλούς θανάτους στην οικογένειά τους, τους είχαν λείψει τα χρειαζούμενα, μεταχειρίζονταν άπρεπους τρόπους. Άλλοι αποθέταν τον δικό τους νεκρό σε ξένη έτοιμη πυρά κι έβαζαν φωτιά στα ξύλα κι άλλοι έριχναν τον νεκρό τους επάνω σε πυρά όπου καιγόταν άλλος νεκρός κι έφευγαν γρήγορα.

[2.53.1] Αλλά η λοιμική προκάλεσε και πολλά άλλα κακά που πρώτη φορά αναφάνηκαν στην πολιτεία, γιατί ο καθένας τολμούσε πιο φανερά, τώρα, να κάνει πράγματα που πριν τα έκανε κρυφά, και τούτο επειδή έβλεπαν πόσο απότομη είναι η μεταβολή της τύχης του ανθρώπου. Πλούσιοι πέθαιναν ξαφνικά και φτωχοί, που δεν είχαν ποτέ τίποτε, τους κληρονομούσαν κι έπαιρναν αμέσως όλη τους την περιουσία. [2.53.2] Έτσι, οι περισσότεροι, βλέποντας πόσο εφήμερος είναι ο πλούτος και αβέβαιη η ζωή, βιάζονταν να ξοδέψουν τα χρήματά τους και να τα χαρούν.
[2.53.3] Κανείς δεν ήταν πια πρόθυμος να υποβληθεί σ᾽ οποιοδήποτε κόπο για κάτι που άλλοτε μπορούσε να φανεί χρήσιμο, και τούτο επειδή σκεπτόταν ότι ήταν πιθανό να πεθάνει προτού τελειώσει εκείνο για το οποίο θα κόπιαζε. Η ευχαρίστηση της στιγμής και το άμεσο κέρδος κατάντησε να θεωρείται και καλό και χρήσιμο.
[2.53.4] Ούτε ο φόβος των Θεών ούτε οι νόμοι των ανθρώπων τους συγκρατούσαν. Επειδή έβλεπαν ότι όλοι πέθαιναν, χωρίς διάκριση, δεν είχαν πια την αίσθηση του τί ήταν ευσέβεια και τί δεν ήταν και κανείς δεν πίστευε πως θα γλυτώσει απ᾽ την αρρώστια για να δώσει λόγο και να τιμωρηθεί για τις άδικες πράξεις του. Όλοι θεωρούσαν ότι η τιμωρία, που κρεμόταν κιόλας πάνω απ᾽ το κεφάλι τους, ήταν πολύ βαρύτερη από κάθε άλλην κι έπρεπε, προτού την υποστούν, να χαρούν κάπως τη ζωή.

[2.54.1] Τέτοιες ήσαν οι συμφορές που πάθαιναν οι Αθηναίοι. Μέσα στην πολιτεία πέθαιναν οι άνθρωποι κι έξω στην ύπαιθρο τα κτήματά τους καταστρέφονταν.
[2.54.2] Μέσα στην συμφορά θυμήθηκαν μερικοί, όπως ήταν φυσικό, και άλλες προφητείες, αλλά και τον ακόλουθο χρησμό που, καθώς έλεγαν οι γεροντότεροι, τον έψελναν άλλοτε: «Θά ᾽ρθει πόλεμος δωρικός και μαζί του λοιμός».
[2.54.3] Πολλές φιλονικίες έγιναν τότε, γιατί άλλοι έλεγαν ότι στον χρησμό δεν γινόταν λόγος για λοιμό (αρρώστια) αλλά για λιμό (πείνα), επικράτησε όμως η γνώμη ότι το σωστό ήταν λοιμός, επειδή οι άνθρωποι ερμήνευαν τον χρησμό ανάλογα με τα παθήματά τους. Νομίζω ότι, αν ποτέ ξαναγίνει δωρικός πόλεμος και τύχει να έρθει μαζί λιμός, θα τον ερμηνέψουν όπως θα ταιριάζει στην περίσταση.
[2.54.4] Θυμήθηκαν τότε —όσοι τον ήξεραν— και τον χρησμό που είχε δώσει ο θεός, όταν τον ρώτησαν οι Λακεδαιμόνιοι αν έπρεπε να κηρύξουν πόλεμο και είχε αποκριθεί ότι, αν πολεμούσαν με όλες τους τις δυνάμεις, θα νικούσαν και ότι ο ίδιος θα τους βοηθήσει. Γι᾽ αυτό και θεωρούσαν ότι τα όσα συνέβαιναν είχαν σχέση με τον χρησμό, γιατί η επιδημία άρχισε μόλις είχαν κάνει εισβολή οι Πελοποννήσιοι, και δεν επεκτάθηκε στην Πελοπόννησο, τουλάχιστον σε βαθμό άξιο λόγου, αλλά θέρισε κυρίως την Αθήνα και μερικά άλλα πυκνοκατοικημένα μέρη. Αυτά είναι τα της επιδημίας.

[2.55.1] Οι Πελοποννήσιοι, αφού ρήμαξαν το λεκανοπέδιο, προχώρησαν στην περιοχή που ονομάζεται Πάραλος έως το Λαύριο, όπου οι Αθηναίοι έχουν τα μεταλλεία τους που βγάζουν ασήμι. Πρώτα ρήμαξαν το μέρος που βλέπει προς την Πελοπόννησο και ύστερα το μέρος που βλέπει προς την Εύβοια και την Άνδρο.
[2.55.2] Ο Περικλής, που ήταν και τότε στρατηγός, ήταν πάντα της ίδιας γνώμης, όπως και στην πρώτη εισβολή, ότι δηλαδή οι Αθηναίοι δεν έπρεπε να κάνουν έξοδο και να δώσουν μάχη.

[2.56.1] Ενώ οι Πελοποννήσιοι ήσαν ακόμα στα μεσόγεια, πριν προχωρήσουν στην παραλιακή περιοχή, ο Περικλής ετοίμασε εκατό καράβια για να κάνει επιδρομές στην Πελοπόννησο, κι όταν όλα ήσαν έτοιμα,
[2.56.2] ξεκίνησε με τέσσερις χιλιάδες Αθηναίους οπλίτες και τριακόσιους ιππείς. Τους είχε επιβιβάσει σε παλιά πολεμικά καράβια, που για πρώτη φορά, τα είχαν διαρρυθμίσει σε μεταγωγικά για ιππικό.
[2.56.3] Η εκστρατεία αυτή, όπου πήραν μέρος Χίοι και Λέσβιοι με πενήντα καράβια, ξεκίνησε όταν οι Πελοποννήσιοι είχαν κιόλας φτάσει στην παράλια περιοχή.
[2.56.4] Οι Αθηναίοι έφτασαν στην Επίδαυρο και ρήμαξαν το μεγαλύτερο μέρος της γης. Έκαναν και επίθεση εναντίον της πολιτείας με την ελπίδα να την κυριέψουν, αλλά δεν το κατόρθωσαν.
[2.56.5] Έφυγαν από την Επίδαυρο και πήγαν να ρημάξουν την Τροιζηνία, την Αλιάδα και την Ερμιονίδα που είναι όλες παραθαλάσσιες περιοχές της Πελοποννήσου.
[2.56.6] Από εκεί έφυγαν και πήγαν στις Πρασιές, παραλιακή πόλη της Λακωνικής, κατάστρεψαν την γη, κυρίεψαν την πόλη και την λεηλάτησαν. Μετά απ᾽ αυτά γύρισαν στην Αθήνα. Οι Πελοποννήσιοι δεν ήσαν πια στην Αττική, γιατί στο μεταξύ είχαν φύγει.

[2.57.1] Όσο καιρό οι Πελοποννήσιοι ήσαν στην Αττική και οι Αθηναίοι στην εκστρατεία, η επιδημία εξακολουθούσε να θερίζει και μέσα στην πολιτεία και στο εκστρατευτικό σώμα. Διαδόθηκε, μάλιστα, ότι οι Πελοποννήσιοι φοβήθηκαν την επιδημία —το έμαθαν από αυτομόλους και από τις πολλές φωτιές όπου οι Αθηναίοι έκαιγαν τους νεκρούς —κι έφυγαν γρήγορα από την Αττική.
[2.57.2] Στην εισβολή, όμως, εκείνη έμειναν στην Αττική περισσότερο από κάθε άλλη φορά και την κατάστρεψαν ολόκληρη. Έμειναν περισσότερο από σαράντα μέρες.

[2.58.1] Το ίδιο καλοκαίρι, ο Άγνων του Νικίου και ο Κλεόπομπος του Κλεινίου, που ήσαν συστρατηγοί του Περικλή, πήραν το εκστρατευτικό σώμα που είχε χρησιμοποιήσει εκείνος και πήγαν να χτυπήσουν τους Χαλκιδείς της Θράκης και την Ποτίδαια, που ήταν πάντα πολιορκημένη. Μόλις έφτασαν, χτύπησαν την Ποτίδαια με πολιορκητικές μηχανές και προσπάθησαν, με κάθε τρόπο, να την κυριέψουν.
[2.58.2] Αλλά δεν μπόρεσαν να πετύχουν τίποτε. Ούτε την Ποτίδαια πήραν ούτε άλλη καμιά επιτυχία είχαν, και τούτο επειδή ο στρατός είχε μεταφέρει, μαζί του, την λοιμική που έκανε θραύση στους οπλίτες, σε βαθμό που και αυτοί ακόμα οι οπλίτες της πρώτης εκστρατείας, οι οποίοι ήσαν υγιείς, κόλλησαν την αρρώστια από εκείνους που είχαν έρθει με τον Άγνωνα. Ο Φορμίων, εξάλλου, με τους χίλιους εξακόσιους οπλίτες του, δεν ήταν πια στην Χαλκιδική
[2.58.3] κι έτσι ο Άγνων γύρισε, με τα καράβια του, στην Αθήνα. Από τέσσερις χιλιάδες οπλίτες η επιδημία πήρε χίλιους πενήντα μέσα σε σαράντα μέρες. Αλλά οι οπλίτες της πρώτης εκστρατείας έμειναν στην Ποτίδαια κι εξακολούθησαν την πολιορκία.

[2.59.1] Μετά την δεύτερη εισβολή των Πελοποννησίων, οι Αθηναίοι, που έβλεπαν να καταστρέφεται για δεύτερη φορά η γη τους και πάθαιναν συμφορές από την επιδημία, άρχισαν να χάνουν το ηθικό τους.
[2.59.2] Κατηγορούσαν τον Περικλή ότι τους παράσυρε στον πόλεμο και ότι εξαιτίας του πάθαιναν όλες αυτές τις συμφορές. Ήσαν έτοιμοι να συμβιβαστούν με τους Λακεδαιμονίους, στους οποίους, μάλιστα, έστειλαν και πρεσβεία, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Είχαν φτάσει σε απόγνωση και στράφηκαν εναντίον του Περικλή.
[2.59.3] Εκείνος, βλέποντάς τους στην κατάσταση ακριβώς που είχε προβλέψει, αγανακτισμένους από τα παθήματά τους, συγκάλεσε Εκκλησία, —ήταν ακόμα στρατηγός— και θέλοντας να τους ενθαρρύνει, να καθησυχάσει τον θυμό τους, να τους κάνει να ψυχραιμήσουν και να έχουν περισσότερη αυτοπεποίθηση, ανέβηκε στο βήμα και είπε τα ακόλουθα:

[2.60.1] «Είχα προβλέψει την εναντίον μου αγανάκτησή σας —καταλαβαίνω πολύ καλά τα αίτιά της— και γι᾽ αυτό συγκάλεσα Εκκλησία, για να σας θυμίσω, ακριβώς, μερικά πράματα και να σας αποδείξω ότι έχετε άδικο ν᾽ αγανακτείτε εναντίον μου και ότι δεν δείχνετε καρτερία μπροστά στις συμφορές.
[2.60.2] Πιστεύω ότι, αν μια πολιτεία βρίσκεται στο σύνολό της σε ακμή, εξυπηρετεί πολύ καλύτερα τους πολίτες παρά όταν οι πολίτες ευτυχούν ο καθένας, αλλά η πολιτεία στο σύνολό της δυστυχεί.
[2.60.3] Όσο κι αν ένας ιδιώτης ευτυχεί στις ιδιωτικές του υποθέσεις, καταστρέφεται κι ο ίδιος μαζί με την πατρίδα του, αν καταστραφεί εκείνη. Αν όμως δυστυχήσει, ενώ η πατρίδα του ευημερεί, έχει πολλές ελπίδες να σωθεί.
[2.60.4] Αφού, λοιπόν, η πολιτεία μπορεί ν᾽ ανθέξει στις δυστυχίες των πολιτών της, ενώ οι πολίτες δεν μπορούν ν᾽ ανθέξουν στην δυστυχία της πολιτείας, πώς είναι δυνατόν να μην την βοηθήσομε, αλλά να κάνομε ό,τι σεις τώρα κάνετε; Τσακισμένοι απ᾽ τις προσωπικές συμφορές, παραμελείτε το έργο της κοινής σωτηρίας και στρέφετε τις κατηγορίες σας και εναντίον μου, που σας συμβούλεψα να πολεμήστε, και εναντίον του εαυτού σας που συμφωνήσατε μαζί μου και αποφασίσατε τον πόλεμο.
[2.60.5] Αγανακτείτε εναντίον μου, ενώ είμαι άξιος και δεν είμαι κατώτερος από κανέναν όταν πρόκειται να διακρίνω ποιό είναι το σωστό σε κάθε περίπτωση και να σας το εξηγήσω. Είμαι φιλόπατρις και ανώτερος χρημάτων.
[2.60.6] Εκείνος που ξέρει τί πρέπει να γίνει κι όμως δεν έχει την ικανότητα να πείσει τους άλλους, είναι σαν να μην ξέρει τίποτε. Όποιος έχει και τα δύο αυτά χαρίσματα, αλλά δεν έχει φιλοπατρία, δεν μπορεί να δώσει τις συμβουλές που πρέπει. Αν έχει και φιλοπατρία, αλλά δεν είναι ανώτερος χρημάτων, τότε μπορεί τα πάντα να πουλήσει για χρήματα.
[2.60.7] Αν λοιπόν, όταν πεισθήκατε να πολεμήστε, θεωρούσατε ότι έχω αυτά τα προσόντα περισσότερο από άλλους, σε μέτριο έστω βαθμό, δεν θα ήταν σωστό, τώρα, να με κατηγορείτε ότι κακά έπραξα.

[2.61.1] »Είναι, βέβαια, μεγάλη ανοησία να προτιμήσει κανείς να πολεμήσει όταν έχει την ευχέρεια της εκλογής και όταν όλα πάνε καλά. Αν όμως βρεθεί στην ανάγκη ή να υποχωρήσει και να υποταγεί, αμέσως, σε ξένους ή να προκινδυνεύσει, με την ελπίδα να νικήσει, είναι αξιοκατάκριτος εκείνος που δειλιάζει και όχι εκείνος που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο.
[2.61.2] Εγώ έχω πάντα την ίδια πεποίθηση και δεν αλλάζω γνώμη. Σεις, όμως, αλλάξατε. Συμφωνούσατε μαζί μου όσο δεν είχατε υποφέρει, ενώ, τώρα που κακοπάθατε, μετανιώσατε και, επειδή βρίσκεστε σε στιγμή αθυμίας, νομίζετε ότι οι συμβουλές μου δεν ήσαν σωστές. Αλλά ποιά είναι η αιτία; Είναι ότι οι δυσάρεστες συνέπειες της πολιτικής μου είναι παρούσες και τις υποφέρει ο καθένας από σας, ενώ τα ωφέλιμα αποτελέσματα είναι μελλοντικά και δεν τα βλέπουν όλοι. Έχετε χάσει τόσο πολύ το ηθικό σας από την απότομη αυτή αλλαγή, ώστε δύσκολα να μπορείτε να εμμείνετε στην απόφαση που πήραμε.
[2.61.3] Τα ξαφνικά και απροσδόκητα πράγματα, που συμβαίνουν παρά κάθε πρόβλεψη, καταβάλλουν το ηθικό. Αυτό έγινε και με σας εξαιτίας των άλλων κακών, αλλά προπαντός εξαιτίας της επιδημίας.
[2.61.4] Όμως είστε πολίτες μιας μεγάλης πολιτείας κι ανατραφήκατε με παραδόσεις αντάξιες του μεγαλείου της. Έχετε χρέος να υπομένετε τις μεγαλύτερες συμφορές και να μην εξευτελίζετε την φήμη που έχετε στον κόσμο. Οι άνθρωποι περιφρονούν εκείνον που, από δειλία, φαίνεται κατώτερος της φήμης του, όσο και αποστρέφονται εκείνον που, από αναίδεια, θέλει να έχει μεγαλύτερη φήμη απ᾽ ό,τι του ταιριάζει. Ξεχάστε τις προσωπικές σας συμφορές και στρέψετε όλη σας την προσπάθεια για να σώστε την πολιτεία.

[2.62.1] »Όσο για την σκέψη ότι οι θυσίες του πολέμου θα είναι υπερβολικά μεγάλες και δεν θα μας ωφελήσουν, τελικά, σε τίποτε, πρέπει να σας είναι αρκετά τα όσα επιχειρήματα σας έχω αναπτύξει πολλές φορές άλλοτε, τα οποία αποδείχνουν ότι τέτοιος φόβος είναι αβάσιμος. Αλλά θα προσθέσω σήμερα και το ακόλουθο επιχείρημα, σχετικό με την δύναμη της πολιτείας, το οποίο ούτε σεις έως τώρα φαίνεστε να το έχετε σκεφτεί ούτε εγώ έως τώρα τα ανάφερα. Δεν θα το χρησιμοποιούσα ούτε και τώρα, γιατί θα μπορούσε να θεωρηθεί κομπασμός, αν δεν σας έβλεπα τόσο παράλογα απελπισμένους.
[2.62.2] Νομίζετε ότι εξουσιάζετε μόνο τους συμμάχους σας. Εγώ, όμως, σας λέω ότι από τα δύο μέρη του κόσμου που μπορεί να χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, την γη και την θάλασσα, εξουσιάζετε απόλυτα την δεύτερη, όχι μόνο στις περιοχές όπου σήμερα κυριαρχείτε, αλλά και σ᾽ εκείνες όπου, στο μέλλον, θ᾽ αποφασίζατε να εκταθείτε. Με το ναυτικό που έχετε σήμερα ούτε ο Μέγας Βασιλεύς ούτε άλλο κανένα έθνος μπορεί να σας εμποδίσει να πάτε όπου θέλετε.
[2.62.3] Η ναυτική αυτή δύναμη έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από τα σπίτια σας και τα χωράφια σας, που η στέρησή τους σας φαίνεται τόσο φοβερή. Δεν πρέπει να θλίβεστε τόσο πολύ γι᾽ αυτά. Πρέπει να τα θεωρείτε σαν περιβολάκια ή μικροστολίδια πολυτελείας αν τα συγκρίνετε με τη ναυτική σας δύναμη. Πρέπει να ξέρετε ότι με την ελευθερία, αν την υπερασπιστούμε και την διαφυλάξομε, εύκολα θ᾽ αποκτήστε πάλι και σπίτια και χωράφια, ενώ αν υποκύψετε σε ξένους, τότε θα χάσετε κι αυτά που έχετε. Μην φανείτε διπλά κατώτεροι απ᾽ τους προγόνους σας που δεν κληρονόμησαν τόση δύναμη, αλλά την απόκτησαν με τον μόχθο τους, την διατήρησαν και μας την παράδωσαν. Είναι μεγαλύτερη ντροπή ν᾽ αφήσει κανείς να του πάρουν εκείνο που έχει παρά ν᾽ αποτύχει όταν επιχειρεί ν᾽ αποκτήσει κάτι.
[2.62.4] Πρέπει, λοιπόν, ν᾽ αντιμετωπίζετε τον εχθρό όχι μόνο με υψηλό φρόνημα, αλλά και με περιφρόνηση. Αλαζονεία μπορεί να έχει κι ένας ανόητος ή και δειλός που σε κάποια επιχείρηση στάθηκε τυχερός, αλλά περιφρόνηση δεν έχει παρά μόνο εκείνος του οποίου η πεποίθηση υπεροχής επάνω στον εχθρό βασίζεται στην συνείδηση της δύναμής του, όπως συμβαίνει τώρα με σας.
[2.62.5] Άλλωστε, όταν οι πιθανότητες είναι ίσες, η συνείδηση της υπεροχής του στερεώνει στον άνθρωπο την τόλμη. Δεν στηρίζεται στην αόριστη ελπίδα στην οποία προσφεύγει κανείς όταν δεν έχει τίποτε άλλο για να στηριχθεί, αλλά στην γνώση της δύναμής του, που κάνει ασφαλέστερες τις προβλέψεις του.

[2.63.1] »Πρέπει, λοιπόν, αφού όλοι υπερηφανεύεστε γι᾽ αυτό, να υπερασπίσετε την εξέχουσα θέση που έχει η πολιτεία εξαιτίας της υπεροχής της επάνω στους άλλους. Δεν πρέπει ν᾽ αποφεύγετε τις θυσίες, γιατί τότε και τις τιμές δεν πρέπει να επιδιώκετε. Ούτε πρέπει να νομίζετε ότι αγωνίζεστε για ένα μόνο πράγμα, την ελευθερία ή την υποδούλωση, αλλά ότι αγωνίζεστε και για να μην στερηθείτε από την εξουσία που έχετε, η οποία προκάλεσε τόση εναντίον σας έχθρα.
[2.63.2] Δεν είναι πια καιρός να παραιτηθείτε από την ηγεμονία σας αυτή, ακόμα κι αν μερικοί από σας από φόβο των κινδύνων θα το πρότειναν δείχνοντας το θάρρος τους αδρανώντας. Την ηγεμονία που έχετε, την ασκείτε πια σαν τυραννίδα, που η απόκτησή της θεωρείται άδικη, αλλά η παραίτηση απ᾽ αυτήν θα ήταν επικίνδυνη.
[2.63.3] Όσοι σκέπτονται έτσι, γρήγορα θα οδηγούσαν την πολιτεία στην καταστροφή αν έπειθαν και τους άλλους συμπολίτες τους ή αν είχαν κάπου αλλού να μετοικήσουν για να ζήσουν αυτόνομοι. Γιατί όσοι θέλουν την ησυχία τους, δεν μπορούν να σωθούν παρά εάν ακολουθούν τους θαρραλέους. Σε μια ηγεμονική πολιτεία, τέτοια δεν αρμόζουν. Αρμόζουν σε μια υπήκοο πολιτεία, για να ζει κάτω απ᾽ την ασφάλεια της δουλείας.

[2.64.1] »Μην παρασύρεστε, λοιπόν, από τέτοιους πολίτες. Σεις, που μαζί μου αποφασίσατε να πολεμήστε, μην οργίζεστε εναντίον μου επειδή αρνηθήκατε να υποταγείτε στους όρους του εχθρού, που γι᾽ αυτό ήρθε και έκανε ό,τι περιμέναμε πως θα κάνει, κι επειδή πέρα από όσα περιμέναμε, έπεσε η επιδημία αυτή, την οποία δεν είχαμε προβλέψει και είναι, μάλιστα, το μόνο που δεν είχαμε προβλέψει. Ξέρω πως εξαιτίας της μ᾽ εχθρεύεστε ακόμα περισσότερο, αλλά αυτό είναι άδικο, εκτός εάν, όταν θα έχετε κάποιαν επιτυχία που δεν το περιμένετε, την αποδώσετε κι αυτήν σ᾽ εμένα.
[2.64.2] Αλλά πρέπει και τα όσα μας στέλνουν οι θεοί να υπομένομε με καρτερία και τα χτυπήματα του εχθρού ν᾽ αντιμετωπίζομε με ανδρεία. Τέτοιες ήσαν οι παραδόσεις της πολιτείας μας. Προσέξτε μην καταργηθούν εξαιτίας σας.
[2.64.3] Σκεφθείτε ότι η πολιτεία μας έχει παμμέγιστο γόητρο στον κόσμο ολόκληρο, επειδή ποτέ δεν λύγισε μπροστά στις συμφορές και πρόσφερε, σε πολέμους, πολύ αίμα και πολλές θυσίες και απόκτησε την μεγαλύτερη δύναμη που είχε ποτέ πολιτεία, δύναμη που η μνήμη της θα μείνει αιώνια στις επερχόμενες γενεές, έστω κι αν μας συνέβαινε τώρα κάποια μείωση — αφού φυσική εξέλιξη για το καθετί είναι η ακμή και η παρακμή. Και θα θυμούνται ότι, Έλληνες εμείς, εξουσιάσαμε τους περισσότερους Έλληνες, ότι αναμετρηθήκαμε σε μεγάλους πολέμους με εχθρούς πότε ενωμένους σε συμμαχίες, πότε μόνους, και ότι δημιουργήσαμε μια πολιτεία μεγαλύτερη και πλουσιότερη από κάθε άλλην.
[2.64.4] Ίσως μας κατηγορήσουν γι᾽ αυτά όσοι δεν θα έχουν καμιά φιλοδοξία, ενώ εκείνοι που θα θέλουν κάτι να κατορθώσουν, θα μας έχουν για παράδειγμα. Και όσοι δεν θα μπορέσουν τίποτε ν᾽ αποκτήσουν, θα μας φθονούν.
[2.64.5] Αν τώρα μας μισούν και μας θεωρούν κακούς, τούτο είναι ο κοινός κλήρος όλων εκείνων που θέλησαν να εξουσιάσουν άλλους. Αλλά όποιος επιδιώκει μεγάλους σκοπούς κι αποδέχεται, όμως, να προκαλεί το μίσος, ορθά σκέπτεται κι αποφασίζει. Το αίσθημα του μίσους δεν αντέχει στον χρόνο, ενώ η λαμπρότητα του παρόντος μένει δόξα αθάνατη για το μέλλον.
[2.64.6] Σεις, λοιπόν, και για την μελλοντική σας δόξα, αλλά και για ν᾽ αποφύγετε σήμερα την ταπείνωση, αντιμετωπίστε την κατάσταση με θάρρος, για να εξασφαλίσετε και τα δύο. Μην στέλνετε πια αντιπροσώπους στους Λακεδαιμονίους και μην δείχνετε ότι οι τωρινές συμφορές σάς έχουν καταβάλει. Άριστοι είναι εκείνοι —είτε πρόκειται για πολιτεία είτε πρόκειται για ανθρώπους— που δεν κλονίζεται το ηθικό τους από τις συμφορές, εκείνοι που δείχνουν την μεγαλύτερη αποφασιστικότητα στην δράση».

[2.65.1] Με τέτοια λόγια προσπαθούσε ο Περικλής να μετριάσει το θυμό των Αθηναίων εναντίον του και να στρέψει την προσοχή τους αλλού παρά στις συμφορές τους.
[2.65.2] Στην Εκκλησία του Λαού πείστηκαν στα λόγια του και δεν έστειλαν άλλη πρεσβεία στους Λακεδαιμονίους κι έστρεψαν πρόθυμα την δραστηριότητά τους στην πολεμική προσπάθεια, αλλά ο καθένας χωριστά εξακολουθούσαν να θλίβονται για τα παθήματά τους, τόσο ο φτωχολαός, επειδή είχε στερηθεί κι από τα λίγα που είχε πριν από τον πόλεμο, όσο και οι πλούσιοι, επειδή είχαν χάσει ωραία κτήματα στην ύπαιθρο και πολυτελή εξοχικά σπίτια, περισσότερο όμως απ᾽ όλα θλίβονταν επειδή είχαν πόλεμο αντί ειρήνη.
[2.65.3] Δεν έπαψε, λοιπόν, η αγανάκτησή τους εναντίον του Περικλή παρά μόνο όταν του επιβάλαν χρηματικό πρόστιμο.
[2.65.4] Δεν πέρασε, ωστόσο, πολύς καιρός και —με την συνηθισμένη αστάθεια του πλήθους— τον όρισαν πάλι στρατηγό και του αναθέσαν πάλι όλη την εξουσία. Είχε μαλακώσει ο πόνος τους για τις ατομικές τους συμφορές και θεωρούσαν πάντα τον Περικλή τον καλύτερο απ᾽ όλους για να κυβερνήσει.
[2.65.5] Όσο είχε κυβερνήσει την πολιτεία σε καιρό ειρήνης, είχε δείξει μεγάλη σωφροσύνη και είχε διαφυλάξει την ασφάλεια της πολιτείας, η οποία υπό την ηγεσία του είχε γίνει πολύ ισχυρή. Όταν ήρθε ο πόλεμος, αυτός πάλι φάνηκε ότι είχε εκτιμήσει ορθά την δύναμη της Αθήνας.
[2.65.6] Έζησε δύο χρόνια και έξι μήνες από την στιγμή που άρχισε ο πόλεμος, κι όταν πέθανε, φάνηκε ακόμα περισσότερο πόσο σωστές ήσαν οι προβλέψεις του.
[2.65.7] Υποστήριζε ότι οι Αθηναίοι θα νικούσαν αν δεν έβγαιναν να δώσουν μάχη, αν φρόντιζαν το ναυτικό τους, αν δεν επιδιώκαν να επεκτείνουν την εξουσία τους όσο διαρκούσε ο πόλεμος κι αν δεν εκθέταν την πολιτεία σε κίνδυνο. Οι Αθηναίοι, όμως, έκαναν ακριβώς τα αντίθετα. Και σε ζητήματα φαινομενικά άσχετα με την διεξαγωγή του πολέμου, πολιτεύτηκαν κατά τρόπο βλαβερό και για την πολιτεία και για τους συμμάχους τους, και τούτο από προσωπικές φιλοδοξίες ή ιδιοτέλεια. Τα όσα αναλάμβαναν, αν πετύχαιναν, προσπόριζαν όφελος και τιμές σε άτομα, αν όμως αποτύχαιναν, έβλαπταν την Αθήνα και την διεξαγωγή του πολέμου.
[2.65.8] Αυτό εξηγείται επειδή ο Περικλής είχε μεγάλο κύρος και μεγάλες ικανότητες, και αποδείχτηκε φανερότατα ανώτερος χρημάτων. Ήταν, γι᾽ αυτό, σε θέση να συγκρατεί τον λαό χωρίς να περιορίζει την ελευθερία του. Δεν παρασυρόταν από τον λαό, αλλά εκείνος τον καθοδηγούσε. Δεν προσπαθούσε ν᾽ αποκτήσει επιρροή με παράνομα μέσα και δεν κολάκευε το πλήθος με ρητορείες, και είχε τόσο μεγάλο κύρος, ώστε μπορούσε να τους εναντιωθεί και να προκαλέσει την οργή τους.
[2.65.9] Όταν καταλάβαινε ότι οι συμπολίτες του, από υπεροψία, γινόνταν υπερβολικά τολμηροί, ενώ δεν το επιτρέπαν οι περιστάσεις, τους συγκρατούσε φοβίζοντάς τους με τα λόγια του, κι όταν τους έβλεπε φοβισμένους χωρίς λόγο, τους έδινε θάρρος. Έτσι η πολιτεία φαινομενικά ήταν δημοκρατία, ενώ πραγματικά την κυβερνούσε ο πρώτος της πολίτης.
[2.65.10] Οι διάδοχοί του ήσαν ίσης αξίας μεταξύ τους κι ο καθένας τους, έχοντας την φιλοδοξία να επικρατήσει εκείνος, κολάκευε το πλήθος στο οποίο έτσι παραδόθηκε η πρωτοβουλία για τις δημόσιες υποθέσεις.
[2.65.11] Εξαιτίας αυτού, και όπως ήταν επόμενο σε πολιτεία μεγάλη που ασκούσε ηγεμονία επάνω σε άλλες πόλεις, έγιναν και άλλα σφάλματα πολλά, αλλά κυρίως η εκστρατεία της Σικελίας που απέτυχε, όχι τόσο από κακό υπολογισμό της δύναμης του αντιπάλου, όσο επειδή εκείνοι που την έστειλαν, μη λαβαίνοντας υπόψη τις ανάγκες του εκστρατευτικού σώματος, καταγίνονταν, κυρίως, στο να διαβάλλουν ο ένας τον άλλον για να επικρατήσουν εσωτερικά κι έτσι έγιναν αιτία να εξασθενήσει το εκστρατευτικό σώμα και να φανερωθούν, για πρώτη φορά, εσωτερικές διχόνοιες.
[2.65.12] Αλλά και μετά την καταστροφή της Σικελίας, όπου έχασαν όλον τον στρατό που είχαν στείλει και το μεγαλύτερο μέρος του στόλου, κι ενώ άρχιζε ένας εσωτερικός σπαραγμός, κατόρθωσαν ν᾽ ανθέξουν οκτώ ολόκληρα χρόνια πολεμώντας, όχι μόνον εναντίον όσων αρχικά ήσαν εχθροί τους, αλλά και εναντίον όσων από την Σικελία ενώθηκαν με τους εχθρούς τους και εναντίον των δικών τους συμμάχων, που αργότερα επαναστάτησαν οι περισσότεροι, ακόμα και εναντίον του Κύρου, του γιου του Βασιλέως, που έδινε χρήματα στους Πελοποννησίους για τον στόλο τους. Και δεν νικήθηκαν παρά μόνο όταν εξαντλήθηκαν από τον εσωτερικό σπαραγμό.
[2.65.13] Φαίνεται, λοιπόν, καθαρά ότι, στην αρχή του πολέμου, οι δυνάμεις της Αθήνας ήσαν περίσσιες και δικαιολογούσαν τις προβλέψεις του Περικλή που πίστευε ότι εύκολα θα μπορούσε να νικήσει μόνους τους Πελοποννησίους.

[2.66.1] Το ίδιο καλοκαίρι οι Λακεδαιμόνιοι και οι σύμμαχοί τους έκαναν εκστρατεία εναντίον της Ζακύνθου με εκατό καράβια. Το νησί βρίσκεται αντίκρυ στην Ήλιδα. Οι κάτοικοι είναι άποικοι των Αχαιών της Πελοποννήσου και ήσαν, τότε, σύμμαχοι των Αθηναίων.
[2.66.2] Ο στόλος μετέφερε χίλιους Λακεδαιμονίους οπλίτες και ναύαρχος ήταν ο Σπαρτιάτης Κνήμος. Έκαναν απόβαση και ρήμαξαν το μεγαλύτερο μέρος του νησιού. Οι Ζακυνθινοί, όμως, δεν συνθηκολόγησαν και ο στόλος γύρισε στα λιμάνια του.

[2.67.1] Στο τέλος του ίδιου καλοκαιριού, ο Κορίνθιος Αριστεύς, ο Ανήριστος, ο Νικόλαος και ο Πρατόδημος —πρέσβεις των Λακεδαιμονίων—, ο Τεγεάτης Τιμαγόρας και ο Αργείος Πόλλις που δεν είχε επίσημη ιδιότητα, ξεκίνησαν για την Ασία με σκοπό να πείσουν τον Βασιλέα και χρήματα να τους δώσει και να συμπολεμήσει μαζί τους. Έφτασαν πρώτα στην Θράκη, στο βασίλειο του Σιτάλκη του Τήρεω, για να προσπαθήσουν να τον αποσπάσουν από την συμμαχία του με τους Αθηναίους και να τον πείσουν να στείλει στρατό στην Ποτίδαια, την οποία πολιορκούσαν πάντα οι Αθηναίοι. Λογάριαζαν ότι θα τους βοηθούσε να φτάσουν στον Ελλήσποντο για να συναντήσουν τον Φαρνάκη του Φαρναβάζου που θα τους εξασφάλιζε τα μέσα να πάνε στον Βασιλέα.
[2.67.2] Έτυχε, όμως, να βρίσκονται στου Σιτάλκη οι Αθηναίοι πρέσβεις Λέαρχος του Καλλιμάχου και Αμεινιάδης του Φιλήμονος που έπεισαν τον γιο του, Σάδοκο, (εκείνον που είχε πολιτογραφηθεί Αθηναίος) να τους παραδώσει τους Πελοποννησίους πρέσβεις, ώστε να μη μπορέσουν να πάνε στον Βασιλέα για να βλάψουν την πατρίδα του — αφού ήταν πια Αθηναίος.
[2.67.3] Ο Σάδοκος πείστηκε και, καθώς οι Πελοποννήσιοι πορεύονταν, διασχίζοντας την Θράκη για να πάνε να πάρουν το καράβι με το οποίο θα περνούσαν τον Ελλήσποντο, τους έπιασαν προτού επιβιβαστούν. Είχε στείλει ανθρώπους του μαζί με τον Λέαρχο και τον Αμεινιάδη με διαταγή να παραδώσουν τους Πελοποννησίους στους Αθηναίους. Αυτοί τους παραλάβαν και τους πήγαν στην Αθήνα.
[2.67.4] Όταν έφτασαν, οι Αθηναίοι φοβήθηκαν μήπως τους ξεφύγει ο Αριστεύς και τους δημιουργήσει ακόμα περισσότερες συμφορές. Ήξεραν ότι αυτός ήταν που είχε προκαλέσει την επανάσταση της Ποτίδαιας και τα άλλα γεγονότα της Θράκης. Τους σκότωσαν όλους την ίδια μέρα ρίχνοντάς τους σ᾽ ένα βάραθρο παρόλον ότι ζήτησαν ν᾽ απολογηθούν. Έκριναν πως ήταν δίκαιο να μεταχειριστούν κι εκείνοι τα ίδια μέσα που είχαν μεταχειριστεί οι Λακεδαιμόνιοι, οι οποίοι είχαν σκοτώσει και ρίξει σε γκρεμούς όσους εμπόρους Αθηναίους ή συμμάχους των Αθηναίων είχαν πιάσει σ᾽ εμπορικά καράβια γύρω από την Πελοπόννησο. Πραγματικά, οι Λακεδαιμόνιοι, στην αρχή του πολέμου, σκότωναν αδιάκριτα όσους έπιαναν στην θάλασσα, και τους συμμάχους των Αθηναίων και τους ουδετέρους.

[2.68.1] Τον ίδιο περίπου καιρό, στο τέλος του καλοκαιριού, οι Αμπρακιώτες, με δικό τους στρατό και με πολλούς βαρβάρους που στρατολόγησαν, χτύπησαν το Άργος το Αμφιλοχικό και όλη την Αμφιλοχία.
[2.68.2] Το μεταξύ τους μίσος είχε αρχίσει από την ακόλουθη αιτία.
[2.68.3] Ο Αμφίλοχος, γιος του Αμφιάραου, μετά την επιστροφή του από την Τροία, δυσαρεστήθηκε με την κατάσταση του Άργους και ίδρυσε, στον Αμπρακικό κόλπο, το Άργος το Αμφιλοχικό και την υπόλοιπη Αμφιλοχία. Έδωσε στην νέα πόλη το όνομα της πατρίδας του.
[2.68.4] Το Άργος αυτό ήταν η μεγαλύτερη πολιτεία της Αμφιλοχίας και είχε τους πλουσιότερους κατοίκους.
[2.68.5] Μετά, όμως, από πολλές γενεές, οι κάτοικοι του Άργους, πιεζόμενοι από μεγάλες συμφορές, κάλεσαν τους γείτονές τους Αμπρακιώτες να έρθουν να συγκατοικήσουν μαζί τους. Από τους Αμπρακιώτες για πρώτη φορά έμαθαν την ελληνική γλώσσα που μιλούν και τώρα και εξελληνίστηκαν.
[2.68.6] Οι υπόλοιποι Αμφιλόχιοι είναι βάρβαροι. Με τον καιρό οι Αμπρακιώτες εκτόπισαν τους Αργείους και πήραν αυτοί την εξουσία στα χέρια τους.
[2.68.7] Αλλά, όταν συνέβηκε αυτό, οι Αμφιλόχιοι ενώθηκαν με τους Ακαρνάνες και, μαζί, ζήτησαν την βοήθεια των Αθηναίων που τους έστειλαν τριάντα καράβια με στρατηγό τον Φορμίωνα. Όταν έφτασε ο Φορμίων, κυριέψαν με έφοδο το Άργος, υποδούλωσαν τους κατοίκους κι εγκαταστάθηκαν στην πολιτεία, Αμφιλόχιοι μαζί και Ακαρνάνες.
[2.68.8] Τότε, πρώτη φορά, οι Αθηναίοι και οι Ακαρνάνες έγιναν σύμμαχοι κι από τότε οι Αμπρακιώτες μισούσαν τους Αργείους, επειδή είχαν υποδουλωθεί.
[2.68.9] Αργότερα, στον πόλεμο αυτόν, οι Αμπρακιώτες οργάνωσαν την εκστρατεία αυτή με την βοήθεια των Χαόνων και άλλων γειτονικών βαρβάρων. Προχώρησαν έως την πολιτεία, κυρίεψαν την ύπαιθρο, έκαναν επίθεση εναντίον του Άργους, αλλά δεν μπόρεσαν να το πάρουν. Διαλύθηκαν και γύρισαν ο καθένας στην πολιτεία του. Αυτά έγιναν το καλοκαίρι εκείνο.

[2.69.1] Τον επόμενο χειμώνα οι Αθηναίοι έστειλαν είκοσι καράβια γύρω από την Πελοπόννησο με στρατηγό τον Φορμίωνα που πήγε στην Ναύπακτο και την έκανε βάση του, ώστε να εμποδίζει, απ᾽ εκεί, οποιοδήποτε καράβι να εισπλέει ή να εκπλέει από την Κόρινθο κι από τον Κρισαίο κόλπο. Οι Αθηναίοι έστειλαν έξι καράβια με στρατηγό τον Μελήσανδρο στις ακτές της Καρίας και της Λυκίας για να εισπράξει τον φόρο από τα μέρη αυτά, αλλά και για να εμποδίζει τα πειρατικά των Πελοποννησίων να έχουν τις ακτές αυτές για ορμητήριο και να πιάνουν τα εμπορικά καράβια που έρχονταν από την Φασήλιδα, την Φοινίκη και τ᾽ άλλα μέρη της περιοχής.
[2.69.2] Ο Μελήσανδρος προχώρησε στο εσωτερικό της Λυκίας με Αθηναίους οπλίτες του στόλου του και με συμμάχους, αλλά νικήθηκε σε μάχη, σκοτώθηκε ο ίδιος κι ένα μέρος του στρατού του χάθηκε.

[2.70.1] Τον ίδιο χειμώνα, οι Ποτιδαιάτες δεν μπορούσαν πια ν᾽ ανθέξουν στην πολιορκία — αφού ούτε οι εισβολές των Πελοποννησίων στην Αττική δεν είχαν αναγκάσει τους Αθηναίους να φύγουν. Δεν είχαν πια σιτάρι και τρόφιμα και κατάντησαν να τρώνε οτιδήποτε και μερικοί, μάλιστα, είχαν καταντήσει στην ανθρωποφαγία. Αποφάσισαν, λοιπόν, να έρθουν σε συνεννοήσεις, για να παραδοθούν, με τους Αθηναίους στρατηγούς της πολιορκίας, τον Ξενοφώντα του Ευριπίδου, τον Εστιόδωρο του Αριστοκλείδου και τον Φανόμαχο του Καλλιμάχου.
[2.70.2] Οι στρατηγοί δέχτηκαν να διαπραγματευτούν, επειδή έβλεπαν ότι ο στρατός τους κακοπάθαινε, στρατοπεδευμένος στο ύπαιθρο, χειμώνα καιρό, και επειδή η πολιορκία είχε κοστίσει στην Αθήνα δύο χιλιάδες τάλαντα.
[2.70.3] Έγινε συμφωνία με τους ακόλουθους όρους: να φύγουν από την πολιτεία οι Ποτιδαιάτες με τα γυναικόπαιδά τους και τους συμμάχους τους. Ο καθένας θα είχε μία ενδυμασία και οι γυναίκες από δύο. Θα μπορούσαν να πάρουν κι ένα μικρό χρηματικό ποσό μαζί τους για τον δρόμο.
[2.70.4] Έτσι έφυγαν οι Ποτιδαιάτες σύμφωνα με την συνθήκη και, ανενόχλητοι, πήγαν άλλοι στην Χαλκιδική κι άλλοι όπου μπορούσε ο καθένας. Οι Αθηναίοι, όμως, κατηγόρησαν τους στρατηγούς επειδή δέχτηκαν την συνθηκολόγηση χωρίς να ζητήσουν την έγκρισή τους —νόμιζαν ότι η πολιτεία θα παραδινόταν χωρίς όρους— και αργότερα έστειλαν εποίκους στην Ποτίδαια, που εγκαταστάθηκαν εκεί. Αυτά ήσαν τα όσα έγιναν τον χειμώνα εκείνο κι έκλεισε ο δεύτερος χρόνος του πολέμου τον οποίο ιστορεί ο Θουκυδίδης.

[2.71.1] Το επόμενο καλοκαίρι οι Πελοποννήσιοι και οι σύμμαχοί τους δεν έκαναν εισβολή στην Αττική, αλλά πήγαν στην Πλάταια. Αρχηγός ήταν ο Αρχίδαμος του Ζευξιδάμου, βασιλεύς των Λακεδαιμονίων, που αφού οργάνωσε το στρατόπεδό του, ετοιμαζόταν να ρημάξει την γη. Αλλά οι Πλαταιείς τού έστειλαν βιαστικά πρέσβεις και του μήνυσαν τα εξής:
[2.71.2] «Αρχίδαμε και Λακεδαιμόνιοι. Κάνετε άδικη πράξη, ανάξια τόσο για σας όσο και για τους προγόνους σας, εκστρατεύοντας εναντίον της Πλάταιας. Ο Παυσανίας του Κλεομβρότου, ο Λακεδαιμόνιος, όταν με όλους τους Έλληνες, εκείνους που θέλησαν να συμμεριστούν τον κίνδυνο της μάχης που έγινε στα χώματά μας, απελευθέρωσε την Ελλάδα από τους Πέρσες, πήγε στην Αγορά της πολιτείας μας κι έκανε θυσία στον Δία τον Ελευθέριο, συγκάλεσε όλους τους συμμάχους και αφού απόδωσε στους Πλαταιείς την χώρα και την πόλη τους για να ζουν ανεξάρτητοι, όρισε ποτέ κανείς να μην τους επιτεθεί άδικα για να τους υποδουλώσει, ειδεμή όλοι οι σύμμαχοι που ήσαν παρόντες, θα έπρεπε να τους βοηθήσουν μ᾽ όλες τους τις δυνάμεις.
[2.71.3] Αυτά αποφάσισαν οι πατέρες σας για την ανδρεία και την προθυμία που είχαμε δείξει στην περίσταση εκείνη. Αλλά σεις κάνετε ακριβώς το αντίθετο γιατί εκστρατεύετε εναντίον μας με τους χειρότερους εχθρούς μας, τους Θηβαίους, για να μας υποδουλώσετε.
[2.71.4] Στ᾽ όνομα των θεών στους οποίους ορκιστήκαμε τότε, και των δικών σας και των δικών μας, μην βλάψετε την γη μας και μην καταπατήστε τους όρκους σας, αλλά αφήστε μας να ζούμε ανεξάρτητοι όπως το όρισε ο Παυσανίας».

[2.72.1] Αυτά τα λίγα είπαν οι Πλαταιείς και ο Αρχίδαμος αποκρίθηκε: «Τα όσα λέτε, Πλαταιείς, θα ήσαν σωστά, αν οι πράξεις σας συμφωνούσαν με τα λόγια σας. Πρέπει, βέβαια, σύμφωνα με τα όσα όρισε ο Παυσανίας, και να ζείτε ανεξάρτητοι, αλλά και να συμμαχείτε μαζί μας για να απελευθερώστε όλους τους άλλους Έλληνες που συμπολέμησαν τότε, κι έδωσαν τους ίδιους όρκους, και οι οποίοι τώρα έχουν υποδουλωθεί από τους Αθηναίους. Ολόκληρη αυτή η προσπάθεια και ο πόλεμος γίνονται εξαιτίας τους και για ν᾽ απελευθερωθούν οι άλλες πολιτείες. Πρέπει, λοιπόν, και σεις να βοηθήστε σ᾽ αυτό, μένοντας πιστοί στους όρκους σας. Αν όχι, τότε, όπως σας το έχομε κιόλας πει, μείνετε ουδέτεροι και κρατήστε την χώρα σας. Μην πάρτε το μέρος κανενός, αλλά να δέχεστε και τις δύο παρατάξεις σαν φίλους και να μην τους αφήνετε να σας μεταχειριστούν για πολεμικό σκοπό. Αυτό και μόνο θα μας είναι αρκετό».
[2.72.2] Αυτά μόνο είπε ο Αρχίδαμος. Οι πρέσβεις της Πλάταιας, αφού τ᾽ άκουσαν, γύρισαν στην πολιτεία και τ᾽ ανακοίνωσαν στον λαό. Οι Πλαταιείς τούς είπαν ν᾽ αποκριθούν στον Αρχίδαμο ότι τους ήταν αδύνατο να δεχτούν τις προτάσεις του χωρίς την συγκατάθεση των Αθηναίων, επειδή τα γυναικόπαιδά τους ήσαν στην Αθήνα. Εκτός απ᾽ αυτό, είπαν, φοβόνταν για την ίδια την ύπαρξη της πολιτείας τους. Μήπως, δηλαδή, αφού φύγουν οι Λακεδαιμόνιοι, έρθουν οι Αθηναίοι και δεν τους επιτρέψουν να μείνουν ουδέτεροι ή έρθουν οι Θηβαίοι οι οποίοι, με την πρόφαση ότι η Πλάταια θα ήταν υποχρεωμένη να δέχεται και τις δύο παρατάξεις, μπορούσαν πάλι να επιχειρήσουν να κυριέψουν την πολιτεία.
[2.72.3] Ο Αρχίδαμος, θέλοντας να τους καθησυχάσει και να τους ενθαρρύνει σ᾽ αυτή την κατεύθυνση, τους είπε: «Παραδώστε σ᾽ εμάς, τους Λακεδαιμονίους, την πόλη σας και τα σπίτια σας. Δείξτε μας πού είναι τα ορόσημα της γης σας και κάνετε απογραφή τα δέντρα σας και ό,τι άλλο μπορεί ν᾽ αριθμηθεί. Φύγετε όπου θέλετε όσο θα διαρκεί ο πόλεμος, κι άμα τελειώσει θα σας αποδώσομε ό,τι παραλάβαμε. Έως τότε θα τα κρατούμε παρακαταθήκη, θα καλλιεργούμε τα κτήματά σας και θα σας δίνομε ένα εισόδημα, όσο θα είναι αναγκαίο για την συντήρησή σας».

[2.73.1] Οι Πλαταιείς πρέσβεις, αφού άκουσαν την πρόταση, μπήκαν πάλι στην πολιτεία κι αφού συσκέφθηκαν με τον λαό, αποκρίθηκαν ότι ήθελαν πρώτα να συνεννοηθούν με τους Αθηναίους και, αν έδιναν αυτοί την συγκατάθεσή τους, τότε θα δέχονταν ευχαρίστως τις προτάσεις του Αρχιδάμου. Του ζήτησαν όμως να δεχτεί, στο μεταξύ, να γίνει ανακωχή και να μην ερημώσει την ύπαιθρο. Ο Αρχίδαμος δέχτηκε να γίνει ανακωχή όσες μέρες χρειαζόταν για να πάνε στην Αθήνα και να γυρίσουν και δεν έκανε καμιά καταστροφή.
[2.73.2] Οι πρέσβεις της Πλάταιας πήγαν στην Αθήνα όπου συσκεφθήκαν με τους Αθηναίους και γύρισαν πίσω για ν᾽ ανακοινώσουν στον λαό τα ακόλουθα:
[2.73.3] «Πλαταιείς. Οι Αθηναίοι σάς μηνούν ότι ούτε αφότου γίναμε σύμμαχοί τους μας εγκατέλειψαν ποτέ όταν κινδυνεύαμε ούτε τώρα θ᾽ αδιαφορήσουν, αλλά θα μας βοηθήσουν με όλες τους τις δυνάμεις. Σας εξορκίζουν στους όρκους που έδωσαν οι πατέρες σας να μην αποφασίσετε τίποτε το αντίθετο με την συμμαχία που έχετε μαζί τους».

[2.74.1] Αφού μίλησαν οι πρέσβεις, οι Πλαταιείς αποφάσισαν να μην προδώσουν τους Αθηναίους, αλλά να υπομείνουν —αν ήταν ανάγκη— και την γη τους να βλέπουν να καταστρέφεται κάτω από τα μάτια τους και όποιαν άλλη συμφορά θα ερχόταν. Αποφάσισαν να μην βγει πια κανείς από την πολιτεία, αλλά ν᾽ αποκριθούν από το τείχος ότι τους είναι αδύνατον να κάνουν τα όσα τους ζητούν οι Λακεδαιμόνιοι.
[2.74.2] Μετά την απόκρισή τους αυτή, ο Αρχίδαμος, πρώτ᾽ απ᾽ όλα, έκανε επίκληση στους θεούς και τους ήρωες του τόπου: «Θεοί και ήρωες, όσοι προστατεύετε την γη της Πλάταιας. Είστε μάρτυρες ότι, πρώτοι οι Πλαταιείς παραβιάσαν τους όρκους τους και ότι, γι᾽ αυτό, δεν κάναμε εμείς άδικη πράξη όταν εισβάλαμε στην γη τούτη, στην οποία οι πατέρες μας, αφού ζήτησαν την βοήθειά σας, νίκησαν τους Μήδους και στην οποία θελήσατε, σεις, να κάνουν οι Έλληνες νικηφόρο αγώνα. Ούτε τώρα θα κάνομε άδικη πράξη καταστρέφοντάς την, αφού οι Πλαταιείς αποκρούσαν τις πολλές λογικές προτάσεις που τους κάναμε. Βοηθήστε, λοιπόν, να τιμωρηθούν εκείνοι που πρώτοι άρχισαν ν᾽ αδικούν και να επιτύχουν εκείνοι που δίκαια θέλουν να τιμωρήσουν».

[2.75.1] Μετά την επίκλησή του στους θεούς, ετοίμασε τον στρατό του για επιχειρήσεις. Πρώτα, με τα δέντρα που έκοψαν έκαναν έναν σταυρωτό φράχτη γύρω από τα τείχη, ώστε να μην μπορούν οι Πλαταιείς να κάνουν καμιά έξοδο. Ύστερα άρχισαν να κατασκευάζουν ένα ανάχωμα κολλητά στο τείχος, ελπίζοντας ότι με τόσον στρατό που δούλευε, σύντομα θα κυρίευαν την πόλη.
[2.75.2] Με δέντρα που έκοβαν από τον Κιθαιρώνα κατασκεύαζαν σταυρωτό πλέγμα, αντί τοίχο, από τις δυο μεριές του αναχώματος, για να μην σκορπάει το χώμα. Μεταχειρίστηκαν ξύλα, πέτρες και χώμα και ό,τι άλλο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να στερεωθεί καλά το ανάχωμα.
[2.75.3] Δούλεψαν αδιάκοπα μέρες και νύχτες, χωρισμένοι σε βάρδιες, ώστε ένα μέρος του στρατού να δουλεύει και το άλλο να κοιμάται ή να τρώει. Οι Λακεδαιμόνιοι αξιωματικοί που διοικούσαν τα συμμαχικά τμήματα έβιαζαν τον στρατό να δουλεύει.
[2.75.4] Οι Πλαταιείς, βλέποντας το ανάχωμα να υψώνεται, κατασκεύασαν ένα ξύλινο πλέγμα και το έστησαν επάνω στο δικό τους τείχος, αντίκρυ στο ανάχωμα. Ανάμεσα στα ξύλα του έβαζαν τούβλα τα οποία έπαιρναν από τα γειτονικά σπίτια που γκρέμιζαν.
[2.75.5] Ο ξύλινος σκελετός συγκρατούσε τα τούβλα για να μένει σταθερό το έργο όσο υψωνόταν. Προς τα έξω το είχαν καλύψει με κατεργασμένα και ακατέργαστα δέρματα, ώστε να έχουν ασφάλεια και να προστατεύονται κι από εμπρηστικά ακόμα βέλη και τα ξύλα και όσοι εργάζονταν εκεί.
[2.75.6] Έτσι το τείχος υψώθηκε πολύ, αλλά και το ανάχωμα υψωνόταν με τον ίδιο ρυθμό. Τότε οι Πλαταιείς επινόησαν και το εξής. Άνοιξαν τρύπες στο τείχος τους, εκεί που ήταν κολλητό το ανάχωμα, και αφαιρούσαν το χώμα από κάτω.

[2.76.1] Οι Πελοποννήσιοι το κατάλαβαν και άρχισαν να βάζουν σ᾽ εκείνο το μέρος καλάθια γεμάτα πηλό για να μην σκορπάει, όπως το χώμα, και να μην μπορεί να μεταφέρεται εύκολα.
[2.76.2] Οι Πλαταιείς, βλέποντας ότι η προσπάθειά τους αυτή δεν πέτυχε, την παράτησαν κι έσκαψαν, από μέσα από την πόλη, μιαν υπόνομο. Υπολόγισαν το μάκρος της ώστε να φτάσει κάτω από το ανάχωμα και άρχισαν πάλι ν᾽ αφαιρούν το χώμα από κάτω. Για πολύν καιρό οι πολιορκητές δεν κατάλαβαν τίποτε. Όσο και αν στοίβαζαν υλικά επάνω στο ανάχωμα, αυτό δεν υψωνόταν παρά πολύ λίγο, γιατί οι Πλαταιείς έσκαβαν από κάτω και το χώμα κατακάθιζε.
[2.76.3] Οι πολιορκημένοι, όμως, με τον φόβο ότι ούτε με τον τρόπο αυτό θα μπορέσουν, τόσο λίγοι αυτοί, ν᾽ ανθέξουν σε τόσο πολλούς, μηχανεύτηκαν και το ακόλουθο. Έπαψαν να δουλεύουν στο απέναντι του αναχώματος πρόσθετο τείχος και, ξεκινώντας από τις δύο του άκρες, αλλά στο ύψος του παλιού τείχους, άρχισαν να χτίζουν νέο τείχος, εσωτερικό, σε σχήμα μισοφέγγαρου, έτσι ώστε, αν ο εχθρός κυρίευε το εξωτερικό ψηλό τείχος, να μπορέσουν ν᾽ αμυνθούν από το εσωτερικό αυτό τείχος και ν᾽ αναγκαστούν οι πολιορκητές να κάνουν πάλι ανάχωμα. Όσο θα προχωρούσαν οι πολιορκητές προς το νέο αυτό τείχος, τόσο θα συναντούσαν δυσκολίες και θα κινδύνευαν από πλευρικές επιθέσεις.
[2.76.4] Οι Πελοποννήσιοι, όμως, ενώ εργάζονταν στο ανάχωμα, έφεραν, ταυτόχρονα, πολιορκητικές μηχανές. Μια απ᾽ αυτές στήθηκε αντίκρυ στο ψηλό πρόσθετο τείχος και το γκρέμισε σε αρκετή έκταση. Τούτο κατατρόμαξε τους Πλαιταιείς. Άλλες μηχανές στήθηκαν σε άλλα σημεία, αλλά οι Πλαταιείς κατόρθωναν, με θηλιές, να κάνουν το χτύπημα να παρεκκλίνει. Έκαναν και το εξής: κρεμούσαν, από τις δύο άκρες, μεγάλα δοκάρια με αλυσίδες δεμένες σε δυο κεραίες που εξείχαν απ᾽ το τείχος κι όταν η πολιορκητική μηχανή ετοιμαζόταν να χτυπήσει, ύψωναν πρώτα το δοκάρι σε τρόπο που να είναι εγκάρσιο σχετικά με την πολιορκητική μηχανή, και ύστερα χαλάρωναν τις αλυσίδες, και το δοκάρι, πέφτοντας εγκάρσια και με μεγάλη φόρα, έσπαζε την κεφαλή του εμβόλου.

[2.77.1] Μετά απ᾽ αυτά, αφού και οι πολιορκητικές μηχανές δεν έφερναν αποτέλεσμα και μπροστά στο ανάχωμά τους είχε χτιστεί πρόσθετο τείχος, οι Πελοποννήσιοι έκριναν ότι δεν μπορούσαν, με τα μέσα που είχαν επιτόπου να κυριέψουν την Πλάταια κι ετοιμάστηκαν να την περιτειχίσουν.
[2.77.2] Αλλά πριν αρχίσουν, αποφάσισαν να δοκιμάσουν να βάλουν φωτιά στην πολιτεία (που δεν ήταν άλλωστε μεγάλη) περιμένοντας να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος. Σοφίζονταν κάθε δυνατό τρόπο για να κυριέψουν την Πλάταια αποφεύγοντας μακρόχρονη και δαπανηρή πολιορκία.
[2.77.3] Έφεραν, λοιπόν, δεμάτια κλαδιά και τα στοίβαζαν στο κενό που ήταν ανάμεσα στο ανάχωμα και στο τείχος της πολιτείας. Και όταν το κενό αυτό γέμισε γρήγορα, (δούλευαν πολλά χέρια) άρχισαν να ρίχνουν δεμάτια απ᾽ το ύψος του αναχώματος, όσο μακριά μπορούσαν και σ᾽ άλλα μέρη του τείχους.
[2.77.4] Έδωσαν φωτιά με θειάφι και πίσσα, κι έγινε μια πυρκαγιά τέτοια που ποτέ, ώς τότε, δεν είχε δει κανείς αναμμένη από ανθρώπου χέρι. Στα βουνά, βέβαια, όταν με τον άνεμο τρίβονται ξερόκλαδα στα δάση, πολλές φορές πιάνει φωτιά και γίνονται πυρκαγιές.
[2.77.5] Οι φλόγες ήσαν τεράστιες και λίγο έλειψε να εξολοθρευτούν οι Πλαταιείς που είχαν σωθεί από τόσα άλλα. Ένα μεγάλο μέρος της πολιτείας δεν μπορούσε κανείς να το πλησιάσει κι αν είχε φυσήξει άνεμος, όπως είχαν ελπίσει οι εχθροί, οι Πλαταιείς δεν θα είχαν γλιτώσει.
[2.77.6] Αλλά, καθώς λένε, έγινε και το εξής: έπιασε μεγάλη νεροποντή, με βροντές μάλιστα, που έσβησε την πυρκαγιά κι έτσι πέρασε ο κίνδυνος.

[2.78.1] Μετά την νέα αυτή αποτυχία, οι Πελοποννήσιοι διαλύσαν το μεγαλύτερο μέρος του στρατού τους και άφησαν το υπόλοιπο για να περιτειχίσει την πολιτεία. Μοίρασαν την εργασία μεταξύ των μονάδων της κάθε πολιτείας. Έσκαψαν δύο τάφρους, μια στο εσωτερικό και μια στο εξωτερικό, και από το χώμα έκαναν τούβλα.
[2.78.2] Το τείχος τέλειωσε την εποχή που φαίνεται στην ανατολή ο Αρκτούρος. Άφησαν φρουρά αρκετή για να φυλάει το μισό τείχος —το άλλο μισό το φρουρούσαν Βοιωτοί— και ο στρατός έφυγε. Κάθε τμήμα γύρισε στην πατρίδα του.
[2.78.3] Οι Πλαταιείς είχαν στείλει, πολύ πριν, στην Αθήνα τα γυναικόπαιδά τους, τους γέρους και όσους δεν μπορούσαν να πολεμήσουν. Είχαν μείνει τετρακόσιοι και μαζί τους ήσαν ογδόντα Αθηναίοι και εκατόν δέκα γυναίκες για να ετοιμάζουν ψωμί.
[2.78.4] Τόσοι ήσαν μόνο μέσα στην πολιτεία όταν άρχισε η πολιορκία και κανείς άλλος δεν ήταν εκεί είτε ελεύθερος είτε δούλος. Έτσι πολιορκήθηκε η Πλάταια.

[2.79.1] Το ίδιο καλοκαίρι, όταν το σιτάρι ήταν ώριμο και ενώ οι Πελοποννήσιοι πολιορκούσαν την Πλάταια, οι Αθηναίοι με δύο χιλιάδες οπλίτες και διακόσιους ιππείς, εκστρατεύσαν εναντίον των Χαλκιδέων της Θράκης και των Βοττιαίων. Στρατηγός, με άλλους δύο, ήταν ο Ξενοφών του Ευριπίδου.
[2.79.2] Πήγαν στην Σπάρτωλο της Βοττικής και καταστρέψαν το σιτάρι. Ήλπιζαν ότι θα τους παραδοθεί η πολιτεία χάρη σε μερικούς που ενεργούσαν από μέσα, αλλά η αντίθετη μερίδα ειδοποίησε την Όλυνθο, που έστειλε οπλίτες και άλλο στρατό, για να φρουρήσουν την πόλη. Η δύναμη αυτή βγήκε από την Σπάρτωλο και ανάγκασε τους Αθηναίους να δώσουν μάχη κάτω από τα τείχη,
[2.79.3] αλλά οι Χαλκιδείς οπλίτες και οι επικουρικοί που ήσαν μαζί τους νικήθηκαν από τους Αθηναίους και υποχώρησαν μέσα στην πολιτεία. Οι ιππείς, όμως, και οι ψιλοί των Χαλκιδέων νίκησαν τους ιππείς και τους ψιλούς των Αθηναίων.
[2.79.4] Είχαν μαζί τους και λίγους πελταστές από την περιοχή που ονομάζεται Κρουσίς. Είχε μόλις τελειώσει η μάχη, όταν έφτασαν από την Όλυνθο και άλλοι πελταστές για να βοηθήσουν.
[2.79.5] Οι ψιλοί της Σπαρτώλου, βλέποντας την βοήθεια αυτή κι έχοντας νικήσει, αναθάρρησαν κι έκαναν νέα επίθεση μαζί με το ιππικό των Χαλκιδέων και με τις μονάδες που είχαν έρθει να βοηθήσουν. Οι Αθηναίοι υποχώρησαν προς τους δύο λόχους που είχαν αφήσει για να φρουρούν τα σκευοφόρα.
[2.79.6] Κάθε φορά που οι Αθηναίοι έκαναν επίθεση, οι Χαλκιδείς υποχωρούσαν και, κάθε φορά που οι Αθηναίοι γύριζαν στις θέσεις τους, οι Χαλκιδείς ορμούσαν και τους χτυπούσαν με ακόντια. Το ιππικό των Χαλκιδέων δεν έχανε ευκαιρία να κάνει εφόδους σ᾽ όποιο σημείο φαινόταν καταλληλότερο. Έσπειρε τον πανικό στους Αθηναίους, που άρχισαν να τρέχουν, και τους καταδίωξε σε αρκετή απόσταση.
[2.79.7] Οι Αθηναίοι κατέφυγαν στην Ποτίδαια και μετά από ανακωχή σήκωσαν τους νεκρούς τους και το υπόλοιπο του στρατού γύρισε στην Αθήνα. Σκοτώθηκαν τετρακόσιοι τριάντα Αθηναίοι και οι τρεις στρατηγοί. Οι Χαλκιδείς και οι Βοττιαίοι έστησαν τρόπαιο και, αφού σήκωσαν τους νεκρούς τους, γύρισαν στις πολιτείες τους.

[2.80.1] Το ίδιο καλοκαίρι, λίγο μετά απ᾽ αυτά, οι Αμπρακιώτες και οι Χάονες, θέλοντας να υποτάξουν ολόκληρη την Ακαρνανία και να την αποσπάσουν από τους Αθηναίους, έπεισαν τους Λακεδαιμονίους να ετοιμάσουν στόλο, συγκεντρώνοντας καράβια από τις συμμαχικές τους πολιτείες και να τους στείλουν και χίλιους οπλίτες. Έλεγαν ότι, αν τους βοηθούσαν οι Λακεδαιμόνιοι με στόλο και πεζικό, τότε οι παραθαλάσσιοι Ακαρνάνες θα βοηθούσαν τους ομοφύλους τους στα μεσόγεια και έτσι θα μπορούσαν να κατακτήσουν ολόκληρη την Ακαρνανία και, μετά, την Ζάκυνθο και την Κεφαλληνία. Έτσι δεν θα ήταν πια τόσο εύκολο για τους Αθηναίους να περιπλέουν την Πελοπόννησο. Ίσως και την Ναύπακτο ακόμα να μπορούσαν να κυριέψουν.
[2.80.2] Οι Λακεδαιμόνιοι πείστηκαν κι έστειλαν αμέσως τους οπλίτες με λίγα καράβια και με τον Κνήμο, που ήταν ακόμα ναύαρχος. Παράγγειλαν στις συμμαχικές πολιτείες να ετοιμάσουν στόλο και να τον στείλουν στην Λευκάδα όσο πιο γρήγορα μπορούσαν.
[2.80.3] Οι Κορίνθιοι προθυμοποιήθηκαν πολύ να βοηθήσουν τους Αμπρακιώτες που ήσαν άποικοί τους. Ενώ η Κόρινθος, η Σικυών και οι άλλες πολιτείες της περιοχής ετοίμαζαν τον στόλο τους, τα καράβια των Λευκαδίων, των Ανακτορίων και των Αμπρακιωτών συγκεντρώθηκαν στην Λευκάδα και περίμεναν.
[2.80.4] Ο Κνήμος και οι χίλιοι οπλίτες του κατόρθωσαν να φτάσουν στην Λευκάδα χωρίς να τους καταλάβει ο Φορμίων, ο οποίος με τα είκοσι αττικά καράβια, φρουρούσε το στενό της Ναυπακτίας. Ο Κνήμος άρχισε αμέσως τις ετοιμασίες για την κατά ξηρά εκστρατεία.
[2.80.5] Έλληνες είχε μαζί του τους Αμπρακιώτες, τους Λευκαδίους, τους Ανακτορίους και τους χίλιους Πελοποννησίους οπλίτες που είχε φέρει μαζί του. Βαρβάρους είχε χίλιους Χάονες οι οποίοι δεν είχαν βασιλέα και είχαν αρχηγούς τον Φώτυο και τον Νικάνορα από την ηγεμονική τους οικογένεια και ασκούσαν την εξουσία για ένα χρόνο. Μαζί με τους Χάονες εκστρατεύσαν και οι Θεσπρωτοί, αβασίλευτοι και αυτοί.
[2.80.6] Οι Μολοσσοί και οι Ατιντάνες είχαν αρχηγό τον Σαβύλινθο, που ήταν επίτροπος του βασιλέως Θαρύπου, ο οποίος ήταν ακόμα παιδί, και οι Παραυαίοι είχαν αρχηγό τον βασιλέα τους Όροιδο. Είχε στις διαταγές του και χίλιους Ορέστες, τους οποίους του είχε δώσει ο βασιλεύς τους Αντίοχος.
[2.80.7] Ο Περδίκκας έστειλε, κι αυτός, κρυφά από τους Αθηναίους, χίλιους Μακεδόνες που δεν πρόφτασαν όμως να πολεμήσουν.
[2.80.8] Με τον στρατό αυτόν ξεκίνησε ο Κνήμος, χωρίς να περιμένει τον στόλο που θα ᾽ρχόταν από την Κόρινθο. Περνώντας από τα εδάφη της Αργείας λεηλάτησαν την Λιμναία, κεφαλοχώρι ατείχιστο, και έφτασαν στην Στράτο, την μεγαλύτερη πόλη της Ακαρνανίας. Πίστευαν ότι, αν κυρίευαν πρώτη την Στράτο, οι άλλες πολιτείες θα προσχωρούσαν εύκολα.

[2.81.1] Όταν οι Ακαρνάνες κατάλαβαν ότι πολύς στρατός είχε εισβάλει στην χώρα τους και ότι ο εχθρός θα έστελνε και στόλο στις ακτές, δεν οργάνωσαν κοινή άμυνα, αλλά η κάθε πολιτεία φρουρούσε το έδαφός της κι έστειλαν μήνυμα στον Φορμίωνα ζητώντας βοήθεια. Εκείνος τους αποκρίθηκε ότι δεν μπορούσε να τους βοηθήσει, επειδή επρόκειτο να βγει από την Κόρινθο εχθρικός στόλος και δεν μπορούσε ν᾽ αφήσει αφρούρητη την Ναύπακτο.
[2.81.2] Οι Πελοποννήσιοι και οι σύμμαχοί τους σχημάτισαν τρεις φάλαγγες και βάδισαν εναντίον της Στράτου, με σκοπό να στήσουν το στρατόπεδό τους κοντά στην πολιτεία και, αν δεν μπορέσουν να την πείσουν να παραδοθεί, να την κυριέψουν με έφοδο εναντίον του τείχους.
[2.81.3] Στην μεσαία φάλαγγα βάδιζαν οι Χάονες και οι άλλοι βάρβαροι, στην δεξιά ήσαν οι Λευκάδιοι, οι Ανακτόριοι και όσοι ήσαν μαζί τους και στην αριστερή ήταν ο Κνήμος με τους Πελοποννησίους και τους Αμπρακιώτες. Οι τρεις φάλαγγες βάδιζαν σε μεγάλη απόσταση η μια από την άλλη και, καμιά φορά, ούτε έβλεπαν η μια την άλλη.
[2.81.4] Οι Έλληνες βάδισαν με μεγάλη τάξη και με προφυλακές, ώσπου να βρουν κατάλληλο μέρος όπου και στρατοπέδευσαν. Οι Χάονες, όμως, που είχαν μεγάλη αυτοπεποίθηση και ήξεραν ότι οι άλλοι Ηπειρώτες τους θεωρούσαν σπουδαίους πολεμιστές, ούτε σταμάτησαν να στήσουν στρατόπεδο, αλλά προχώρησαν βιαστικά με τους άλλους βαρβάρους. Θαρρούσαν ότι θα κυριέψουν την πόλη με μιαν έφοδο και θα είχαν, έτσι, εκείνοι μόνοι, όλη την τιμή και την δόξα.
[2.81.5] Οι κάτοικοι της Στράτου, βλέποντάς τους να προχωρούν, σκέφτηκαν ότι, αν τους νικούσαν, καθώς ήσαν έτσι χωριστά, τότε οι Έλληνες θα δίσταζαν να τους επιτεθούν. Έστησαν ενέδρες γύρω από την πόλη, κι όταν ο εχθρός πλησίασε, έκαναν ομαδική έξοδο, ενώ ταυτόχρονα έκαναν επίθεση από τις ενέδρες.
[2.81.6] Τους Χάονες τους έπιασε πανικός και σκοτώθηκαν πολλοί. Οι άλλοι βάρβαροι, βλέποντάς τους να υποχωρούν, δεν πρόβαλαν καμιάν αντίσταση κι άρχισαν να φεύγουν.
[2.81.7] Κανένα από τα δύο ελληνικά στρατόπεδα δεν κατάλαβε τί γινόταν, γιατί οι βάρβαροι είχαν προχωρήσει πολύ και οι Έλληνες νόμιζαν πως βιάζονται να πάνε να στρατοπεδεύσουν.
[2.81.8] Όταν, όμως, οι βάρβαροι, επάνω στην φυγή τους, έφτασαν στα ελληνικά στρατόπεδα, τους περιμάζεψαν και συγκέντρωσαν τα στρατόπεδά τους σ᾽ ένα μόνο στρατόπεδο κι έμειναν άπρακτοι εκεί όλη την ημέρα. Οι Στράτιοι δεν έκαναν επίθεση επειδή δεν είχε ακόμα φτάσει από την υπόλοιπη Ακαρνανία ο στρατός που επρόκειτο να τους βοηθήσει, αλλά τους χτυπούσαν από μακριά με σφεντονόπετρες και τους προκαλούσαν μεγάλη σύγχυση, γιατί δεν μπορούσαν να μετακινούνται μες στο στρατόπεδο χωρίς να φορούν τους θώρακές τους. Φαίνεται ότι οι Ακαρνάνες είναι άριστοι στην σφεντόνα.

[2.82.1] Όταν νύχτωσε, ο Κνήμος πήρε τον στρατό κι έφυγε γρήγορα με κατεύθυνση τον ποταμό Άναπο που απέχει ογδόντα στάδια από την Στράτο. Την επομένη, αφού ζήτησε ανακωχή, σήκωσε τους νεκρούς. Μερικοί Οινιάδες, φίλοι των Πελοποννησίων, πήγαν και τον βρήκαν κι εκείνος ζήτησε καταφύγιο στην πολιτεία τους προτού φτάσουν οι ενισχύσεις από τις άλλες πολιτείες της Ακαρνανίας. Από εκεί διαλύθηκαν και γύρισε ο καθένας στην πατρίδα του. Οι Στράτιοι έστησαν τρόπαιο για την νίκη τους εναντίον των βαρβάρων.

[2.83.1] Ο στόλος τον οποίο η Κόρινθος και οι σύμμαχοί της του Κρισαίου κόλπου έπρεπε να στείλουν για να βοηθήσει τον Κνήμο εμποδίζοντας τους Ακαρνάνες της παραλίας να βοηθήσουν τους ομοφύλους τους του εσωτερικού, δεν μπόρεσε να φτάσει στον προορισμό του, αλλά αναγκάστηκε, τις ίδιες περίπου μέρες που έγινε η μάχη της Στράτου, να ναυμαχήσει με τον Φορμίωνα, ο οποίος με τα είκοσι καράβια του φρουρούσε τα στενά της Ναυπάκτου.
[2.83.2] Ενώ ο συμμαχικός στόλος έπλεε κοντά στην Πελοποννησιακή ακτή για να βγει από τον κόλπο, ο Φορμίων τον επιτηρούσε με σκοπό να του επιτεθεί στην ανοιχτή θάλασσα.
[2.83.3] Οι Κορίνθιοι και οι σύμμαχοί τους δεν είχαν ετοιμάσει τα καράβια τους για ναυμαχία, αλλά για να μεταφέρουν τον στρατό στην Ακαρνανία και δεν φαντάζονταν ποτέ ότι οι Αθηναίοι, με είκοσι πολεμικά, θα τολμούσαν να κάνουν επίθεση εναντίον των σαράντα επτά δικών τους. Αλλά ενώ παραπλέαν τις ακτές τους, είδαν τους Αθηναίους να πλέουν παράλληλα στην αντικρινή ακτή. Και όταν, από την Πάτρα της Αχαΐας, προσπάθησαν να περάσουν αντίκρυ, στην Ακαρνανία, είδαν τους Αθηναίους να προχωρούν κατά πάνω τους από την Χαλκίδα και τις εκβολές τους Ευήνου ποταμού. Αν και είχαν ξεκινήσει νύχτα, δεν μπόρεσαν να ξεγελάσουν τον Φορμίωνα κι έτσι αναγκάστηκαν να ναυμαχήσουν καταμεσής στον πορθμό. Η καθεμιά από τις πολιτείες που είχε στείλει καράβια είχε ορίσει και τον στρατηγό της.
[2.83.4] Των Κορινθίων στρατηγοί ήσαν ο Μαχάων, ο Ισοκράτης και ο Αγαθαρχίδας.
[2.83.5] Οι Πελοποννήσιοι παρατάξαν τον στόλο τους σε κύκλο όσο το δυνατόν μεγαλύτερο, χωρίς όμως ν᾽ αφήνουν διαστήματα απ᾽ τα οποία θα μπορούσαν να τους επιτεθούν οι Αθηναίοι. Τα καράβια είχαν τις πλώρες προς τα έξω και τις πρύμνες προς τα μέσα. Στο εσωτερικό του κύκλου έταξαν τα ελαφριά καράβια και πέντε από τα πιο γρήγορα πολεμικά, που είχαν διαταγή να βγαίνουν απ᾽ τον κύκλο και να βοηθούν σ᾽ όποιο σημείο χτυπούσε ο εχθρός.

[2.84.1] Οι Αθηναίοι, σε μονή γραμμή, άρχισαν να πλέουν γύρω από τους Πελοποννησίους διαγράφοντας κύκλο που τον στένευαν όλο και περισσότερο, περνώντας ξυστά στις πλώρες του εχθρού και δίνοντας την εντύπωση ότι από στιγμή σε στιγμή θα επιτεθούν. Αλλά ο Φορμίων είχε δώσει διαταγή να μην αρχίσει η επίθεση προτού υψώσει εκείνος το σήμα.
[2.84.2] Είχε την ελπίδα ότι οι Πελοποννήσιοι δεν θα μπορούσαν να κρατήσουν την τάξη τους, όπως θα την κρατούσε στρατός στην στεριά, και ότι τα καράβια θ᾽ άρχιζαν να πέφτουν το ένα επάνω στο άλλο και τα ελαφριά σκάφη στο εσωτερικό του κύκλου θα αύξαναν την ακαταστασία. Ο Φορμίων ήξερε ότι, με την ανατολή του ηλίου, άρχιζε να φυσάει από το βάθος του κόλπου ένας απόγειος άνεμος, κι αυτόν περίμενε πλέοντας κυκλικά γύρω από τον εχθρό. Αν άρχιζε να φυσάει, τότε, οπωσδήποτε, δεν θα μπορούσαν οι Πελοποννήσιοι να κρατήσουν την τάξη τους. Ήξερε ότι, έχοντας πιο ευέλικτα καράβια, μπορούσε ν᾽ αρχίσει την επίθεση την στιγμή που θα διάλεγε εκείνος.
[2.84.3] Όταν άρχισε να φυσάει ο άνεμος, έγινε μεγάλη σύγχυση στα πολεμικά των Πελοποννησίων που είχαν πυκνώσει την παράταξή τους κι εμποδίζονταν απ᾽ τα ελαφριά σκάφη. Τα πολεμικά έπεφταν το ένα απάνω στο άλλο, οι ναύτες προσπαθούσαν να τα χωρίσουν με κοντάρια, βρίζανε φωνάζοντας, κι έτσι δεν ακούγονταν ούτε οι διαταγές ούτε το παράγγελμα των κελευστών. Οι κωπηλάτες, άπειροι, δεν μπορούσαν με την θαλασσοταραχή να βγάζουν τα κουπιά απ᾽ το νερό κι έτσι ήταν ακόμα πιο δύσκολο να κυβερνηθούν τα καράβια. Στην πιο κατάλληλη στιγμή ο Φορμίων ύψωσε το σήμα και οι Αθηναίοι έκαναν επίθεση. Βύθισαν αμέσως μια από τις ναυαρχίδες κι ύστερα, όπου κι αν χτυπούσαν, προκαλούσαν την καταστροφή. Έφεραν τον εχθρό σε τέτοια θέση και σύγχυση, ώστε κανένα καράβι να μην προσπαθήσει να τους αντισταθεί κι όλος ο Πελοποννησιακός στόλος έφυγε προς την Πάτρα και την Δύμη της Αχαΐας.
[2.84.4] Οι Αθηναίοι τους καταδιώξαν κι αιχμαλώτισαν δώδεκα καράβια. Τα πληρώματά τους τα πήραν στα δικά τους και πήγαν στην Μολύκρεια. Έστησαν τρόπαιο στο Ρίον κι αφού αφιέρωσαν ένα από τα εχθρικά καράβια στον Ποσειδώνα, γύρισαν στην Ναύπακτο.
[2.84.5] Οι Πελοποννήσιοι, με τα όσα καράβια τούς έμειναν, έφυγαν από την Δύμη και την Πάτρα και πήγαν στην Κυλλήνη, το επίνειο των Ηλείων, όπου μετά την μάχη της Στράτου, έφτασε και ο Κνήμος από την Λευκάδα, με τα καράβια που ήσαν εκεί κι έπρεπε να ενωθούν με τον στόλο.

[2.85.1] Οι Λακεδαιμόνιοι έστειλαν του Κνήμου τρεις ναυτικούς συμβούλους, τον Τιμοκράτη, τον Βρασίδα και τον Λυκόφρονα, με διαταγή να ετοιμαστούν καλύτερα για νέα ναυμαχία και να μην ανεχθούν λίγα αθηναϊκά καράβια να κυριαρχούν στην περιοχή.
[2.85.2] Ήταν η πρώτη φορά που είχαν ναυμαχήσει και τους φαίνονταν ανεξήγητα τα όσα είχαν γίνει, ούτε πίστευαν ότι το ναυτικό τους υστερούσε τόσο πολύ, αλλά νόμιζαν ότι οι δικοί τους είχαν δείξει λιποψυχία. Δεν ελάμβαναν υπόψη την μεγάλη πείρα των Αθηναίων και την ελάχιστη δική τους και, εξοργισμένοι, έστειλαν τους επιτρόπους
[2.85.3] οι οποίοι, μόλις έφτασαν, αποφάσισαν με τον Κνήμο να παραγγείλουν στις συμμαχικές πολιτείες να στείλουν κι άλλα καράβια. Ταυτόχρονα ετοίμαζαν για ναυμαχία τα πολεμικά που είχαν εκεί.
[2.85.4] Και ο Φορμίων έστειλε ταχυδρόμους στην Αθήνα για ν᾽ αναγγείλουν την νίκη του και να ειδοποιήσει για τις προετοιμασίες του εχθρού, ζητώντας να του στείλουν το γρηγορότερο όσο περισσότερα καράβια μπορούσαν, επειδή ήταν πιθανό, από μέρα σε μέρα, να γίνει ναυμαχία.
[2.85.5] Οι Αθηναίοι τού έστειλαν είκοσι καράβια, αλλά έδωσαν διαταγή στον αρχηγό τους να πάει πρώτα στην Κρήτη, επειδή ο κρητικός Νικίας, από την Γόρτυνα, πρόξενος των Αθηναίων, τους είχε πείσει να στείλουν καράβια στην Κυδωνία, εχθρική πολιτεία, και ισχυριζόταν ότι θα την έπειθε να γίνει σύμμαχός τους. Στην πραγματικότητα είχε προκαλέσει την αποστολή αυτή για να εξυπηρετήσει τους Πολιχνίτες, γείτονες της Κυδωνίας.
[2.85.6] Έφυγε, λοιπόν, με τα καράβια αυτά και πήγε στην Κρήτη, όπου μαζί με τους Πολιχνίτες, ρήμαξε την γη της Κυδωνίας. Αντίθετος άνεμος και θαλασσοταραχή ανάγκασαν τον στόλο να μείνει εκεί αρκετό καιρό.

[2.86.1] Ενώ οι Αθηναίοι έμεναν αναγκαστικά στην Κρήτη, οι Πελοποννήσιοι που ήσαν στην Κυλλήνη ήσαν έτοιμοι για ναυμαχία και, πλέοντας κοντά στην ακτή, πήγαν στον Πάνορμο της Αχαΐας όπου είχε συγκεντρωθεί ο πεζός στρατός που ερχόταν να τους βοηθήσει.
[2.86.2] Και ο Φορμίων μετακινήθηκε στο Ρίον το Μολυκρικό, όπου αγκυροβόλησε με τα είκοσι καράβια με τα οποία είχε ναυμαχήσει.
[2.86.3] Το Ρίον αυτό ήταν σύμμαχος των Αθηναίων. Το άλλο Ρίον είναι αντίκρυ, στην Πελοπόννησο. Η απόσταση μεταξύ τους είναι λίγο περισσότερο από επτά στάδια θάλασσα και είναι το στόμιο του Κρισαίου κόλπου.
[2.86.4] Όταν οι Πελοποννήσιοι είδαν τους Αθηναίους, άραξαν κι εκείνοι με εβδομήντα επτά καράβια στο Αχαϊκό Ρίον που δεν απέχει πολύ από τον Πάνορμο όπου ήταν ο στρατός.
[2.86.5] Για έξι-επτά μέρες οι δύο αντίπαλοι έμεναν ακίνητοι, ετοιμάζοντας τα πλοία τους για ναυμαχία. Οι Πελοποννήσιοι ήσαν αποφασισμένοι να μην βγουν έξω από τα Ρία στην ανοιχτή θάλασσα, από φόβο μην πάθουν πάλι καταστροφή. Οι Αθηναίοι, αντίθετα, ήσαν αποφασισμένοι να μην μπουν στα στενά, γιατί πίστευαν ότι τούτο θα ήταν προς όφελος του εχθρού.
[2.86.6] Ο Κνήμος, ο Βρασίδας και οι άλλοι Πελοποννήσιοι στρατηγοί, θέλοντας να προκαλέσουν γρήγορα την ναυμαχία, προτού φτάσει καμιά βοήθεια από την Αθήνα, συγκάλεσαν τους στρατιώτες τους και βλέποντας τους περισσότερους φοβισμένους και απρόθυμους εξαιτίας της συμφοράς που είχαν πάθει, τους ενθάρρυναν με τα ακόλουθα λόγια:

[2.87.1] «Πελοποννήσιοι. Αν κανείς από σας αισθάνεται φόβο για την ναυμαχία που θα γίνει επειδή νικηθήκαμε στην ναυμαχία που έγινε, έχει άδικο να φοβάται.
[2.87.2] Όπως ξέρετε, δεν είχαμε προετοιμαστεί καλά και είχαμε ξεκινήσει μάλλον για εκστρατεία παρά για ναυμαχία. Αλλά και η τύχη μάς φάνηκε αντίθετη σε πολλά και ίσως έφταιξε και η έλλειψη πείρας, αφού για πρώτη φορά ναυμαχήσαμε.
[2.87.3] Δεν νικηθήκαμε από δική μας λιποψυχία και δεν υπάρχει λόγος να μειωθεί η αποφασιστικότητά μας εξαιτίας των όσων έγιναν, αφού δεν μπόρεσε η βία να καταβάλει την ευψυχία μας και μας έμεινε αρκετή για ν᾽ ανταποδώσομε το χτύπημα. Πρέπει να γνωρίζετε ότι, κάθε άνθρωπος μπορεί να πάθει κάποια συμφορά από τυχαία γεγονότα, αλλά ότι οι ανδρείοι έχουν πάντα το ίδιο φρόνημα. Όταν είναι κανείς γενναίος, δεν έχει το δικαίωμα να δικαιολογήσει την λιποψυχία του σε κάποια περίσταση εξαιτίας μιας αποτυχίας που οφείλεται στην έλλειψη πείρας.
[2.87.4] Άλλωστε, υπερέχετε απ᾽ τον εχθρό πολύ περισσότερο σε ανδρεία παρότι υστερείτε σε πείρα. Η εμπειρία τους, που τόσο την φοβάστε, αν συνδυαζόταν με γενναιότητα, θα τους έκανε, την ώρα του κινδύνου, να θυμηθούν και να εφαρμόσουν τα όσα έχουν μάθει, αλλά χωρίς ανδρεία καμιά τέχνη δεν ωφελεί μπροστά στον κίνδυνο, γιατί ο φόβος παραλύει την μνήμη και η τέχνη δίχως θάρρος δεν χρησιμεύει σε τίποτε.
[2.87.5] Αντιτάξτε, λοιπόν, την γενναιότητά σας στην πείρα τους κι αν σας ανησυχεί το ότι νικηθήκαμε στην πρώτη ναυμαχία, θυμηθείτε ότι ήμασταν απροετοίμαστοι.
[2.87.6] Τώρα έχετε πολλά καράβια και θα ναυμαχήσετε κοντά στην παραλία, όπου βρίσκεται ο στρατός μας. Υπερισχύουν πάντα εκείνοι που είναι περισσότεροι και καλύτερα οπλισμένοι.
[2.87.7] Δεν υπάρχει ούτε ένα στοιχείο που να μας κάνει ν᾽ αμφιβάλλομε ότι θα νικήσομε και τα λάθη που εκάναμε πριν είναι και αυτά χρήσιμα, γιατί μας έγιναν μάθημα.
[2.87.8] Οι κυβερνήτες, λοιπόν, και τα πληρώματα θα πρέπει να κάνουν το καθήκον τους με θάρρος μη εγκαταλείποντας τις θέσεις όπου θα ταχθούν.
[2.87.9] Εμείς θα προετοιμάσομε την επιχείρηση με την ίδια φροντίδα που είχαν και οι προηγούμενοι ηγέτες σας και δεν θ᾽ αφήσομε σε κανέναν την πρόφαση να φανεί δειλός. Αν κανείς λιποψυχήσει, θα τιμωρηθεί όπως πρέπει, ενώ οι γενναίοι θα τιμηθούν με τις αμοιβές που ταιριάζουν στις πράξεις της ανδρείας».

[2.88.1] Αυτά περίπου τα ενθαρρυντικά είπαν στους Πελοποννησίους οι αρχηγοί τους. Αλλά και ο Φορμίων ανησύχησε, μήπως αποθαρρυνθούν οι στρατιώτες του. Τους έβλεπε να μαζεύονται σε ομάδες και να μιλούν με φόβο, μεταξύ τους, για τον πολυάριθμο εχθρικό στόλο που είχαν αντίκρυ τους. Αποφάσισε να τους συγκαλέσει και να τους ενθαρρύνει με λόγια κατάλληλα για την περίσταση.
[2.88.2] Και σ᾽ άλλες προηγούμενες περιστάσεις τούς μιλούσε πάντα για να τους εμποτίσει με την ιδέα ότι έπρεπε ν᾽ αντιμετωπίσουν οποιονδήποτε στόλο, όσο μεγάλος κι αν ήταν. Από καιρό οι στρατιώτες είχαν αποκτήσει την πεποίθηση ότι, Αθηναίοι αυτοί, δεν μπορούσαν να υποχωρήσουν μπροστά σ᾽ οποιονδήποτε αριθμό πελοποννησιακά καράβια.
[2.88.3] Αλλά στην περίσταση αυτή έβλεπε ότι είχαν χάσει το ηθικό τους μπροστά στο θέαμα του εχθρικού στόλου και θέλησε να τους ενθαρρύνει. Τους συγκάλεσε και τους είπε, περίπου, τα ακόλουθα:

[2.89.1] «Στρατιώτες. Σας συγκάλεσα, επειδή σας βλέπω φοβισμένους εξαιτίας της αριθμητικής υπεροχής του εχθρού κι επειδή έχω την αξίωση να μην χάνετε το θάρρος σας σε περίσταση που δεν έχει τίποτε το τρομερό.
[2.89.2] Πρώτ᾽ απ᾽ όλα οι εχθροί μας, αντί ν᾽ αναμετρηθούν μαζί μας με ανάλογα μέσα, συγκέντρωσαν μεγάλο στόλο, επειδή τους νικήσαμε κι επειδή έχουν συνείδηση ότι είναι κατώτεροί μας. Ύστερα, εκείνο στο οποίο στηρίζουν τις ελπίδες τους, είναι η τόλμη τους —νομίζουν ότι την έχουν έμφυτη— αλλά η αυτοπεποίθησή τους αυτή βασίζεται στην εμπειρία που έχουν για μάχες στην στεριά, όπου συχνά έχουν επιτυχίες και φαντάζονται ότι μπορούν να κάνουν το ίδιο και σε ναυμαχία.
[2.89.3] Αλλά, την υπεροχή αυτή που έχουν εκείνοι στην στεριά, την έχομε εμείς, τώρα, στην θάλασσα, αφού δεν υστερούμε διόλου απέναντί τους σε θάρρος. Ο καθένας από μας έχει περισσότερο θάρρος εκεί όπου έχει και μεγαλύτερη πείρα.
[2.89.4] Άλλωστε, για το δικό τους μόνο γόητρο οι Λακεδαιμόνιοι οδηγούν στον αγώνα τούς απρόθυμους συμμάχους τους οι οποίοι δεν θα ριψοκινδύνευαν μόνοι τους νέα ναυμαχία μετά την μεγάλη ήττα που έπαθαν.
[2.89.5] Μην φοβάστε, λοιπόν, την τόλμη τους. Ο φόβος που τους εμπνέετε σεις είναι πολύ μεγαλύτερος και πολύ πιο δικαιολογημένος, αφού τους έχετε κιόλας νικήσει και αφού θα σκέπτονται ότι δεν θα δεχόσασταν τον αγώνα αν δεν ήσασταν αποφασισμένοι να φανείτε, και τώρα, αντάξιοι των μεγαλυτέρων τολμημάτων σας.
[2.89.6] Οι περισσότεροι, άλλωστε, όπως οι εχθροί σας τώρα, ριψοκινδυνεύουν μια μάχη βασιζόμενοι πολύ περισσότερο στην υλική τους υπεροχή παρά στο θάρρος τους. Ενώ όταν εκείνοι που υστερούν πολύ σε αριθμό αποφασίζουν ν᾽ αντισταθούν, και μάλιστα χωρίς να είναι αναγκασμένοι, τούτο σημαίνει ότι έχουν πολύ μεγάλη ηθική δύναμη. Αυτά όλα σκέπτονται οι Πελοποννήσιοι οι οποίοι είναι περισσότερο φοβισμένοι από την απροσδόκητη γι᾽ αυτούς τόλμη μας παρότι θα ήσαν αν είχαμε ανάλογο προς τον δικό τους εξοπλισμό.
[2.89.7] Πολλές φορές νικήθηκαν στρατοί από μικρότερές τους δυνάμεις, εξαιτίας της απειρίας τους και, καμιά φορά, της ατολμίας τους. Στην σημερινή όμως περίσταση δεν υστερούμε ούτε στο ένα ούτε στο άλλο. Όσο για την ναυμαχία, θ᾽ αποφύγω, όσο εξαρτάται από εμένα, να την δώσω μέσα στον κόλπο.
[2.89.8] Δεν θα μπω μέσα στον κόλπο, γιατί ξέρω ότι δεν συμφέρει σε λίγα αλλά έμπειρα και γρήγορα καράβια, να συγκρουστούν σε στενό χώρο με πολυάριθμο στόλο του οποίου οι ναύτες δεν έχουν καμιά πείρα. Αν κανείς δεν βρίσκεται σε αρκετή απόσταση από τον εχθρό, δεν μπορεί ούτε να πλεύσει όπως πρέπει για να κάνει επίθεση με το έμβολο, ούτε, αν πιέζεται, να υποχωρήσει την κατάλληλη στιγμή. Ούτε είναι δυνατόν, σε στενό χώρο, να γίνουν ελιγμοί για να διασπαστεί η εχθρική παράταξη, και απότομες αναστροφές εναντίον της — και αυτά μπορούν να τα κάνουν μόνο ευέλικτα καράβια. Αλλά η ναυμαχία στον στενό χώρο γίνεται αναγκαστικά πεζομαχία, όπου υπερτερεί ο στόλος που έχει τα περισσότερα καράβια.
[2.89.9] Γι᾽ αυτά θα προνοήσω εγώ, όσο γίνεται. Σεις πάλι θα πρέπει να μένετε κοντά στα καράβια σας, σε πλήρη τάξη, και να είσαστε έτοιμοι να εκτελέσετε κάθε παράγγελμα, επειδή ο εχθρικός στόλος είναι πολύ κοντά. Όταν αρχίσει η ναυμαχία, θα πρέπει προπάντων να πειθαρχείτε και να τηρείτε απόλυτη σιωπή. Τούτο έχει μεγάλη σημασία στις συγκρούσεις και ιδίως στις ναυμαχίες. Αντιμετωπίστε, λοιπόν, τον εχθρό κατά τρόπο αντάξιο προς τα προηγούμενα κατορθώματά σας.
[2.89.10] Η σημασία της ναυμαχίας είναι πολύ μεγάλη για σας. Ή θα χάσουν οι Πελοποννήσιοι, οριστικά, κάθε ελπίδα για την ναυτική τους δύναμη ή θ᾽ αρχίσει να δημιουργείται στους Αθηναίους ο φόβος ότι δεν έχουν πια την υπεροχή στο ναυτικό.
[2.89.11] Σας θυμίζω και πάλι ότι έχετε νικήσει τους περισσότερους απ᾽ αυτούς που θ᾽ αντιμετωπίσετε τώρα και ότι ποτέ οι νικημένοι δεν αντικρίζουν με το ίδιο θάρρος τον ίδιο κίνδυνο».

[2.90.1] Αυτά, περίπου, τα ενθαρρυντικά είπε ο Φορμίων. Οι Πελοποννήσιοι, βλέποντας ότι οι Αθηναίοι δεν έκαναν επίθεση κι απόφευγαν να μπουν στα στενά του κόλπου, θέλησαν να τους παρασύρουν εκεί παρά τη θέλησή τους. Σήκωσαν άγκυρα με την αυγή κι έπλεαν κοντά στις δικές τους ακτές, στο εσωτερικό του κόλπου, σε τετράδες. Μπροστά πήγαινε η δεξιά πτέρυγά τους, όπως όταν ήσαν αγκυροβολημένα τα καράβια.
[2.90.2] Στο σημείο εκείνο της παράταξής τους είχαν βάλει τα ταχύτερα καράβια τους. Αν ο Φορμίων νόμιζε ότι πάνε να χτυπήσουν την Ναύπακτο και πήγαινε να την βοηθήσει, πλέοντας κι εκείνος κοντά στην ακτή, τότε θα του έκαναν επίθεση και δεν θα μπορούσαν οι Αθηναίοι ν᾽ αποφύγουν την ναυμαχία, γιατί η δεξιά πτέρυγα θα τους έκοβε τον δρόμο.
[2.90.3] Καθώς είχαν προβλέψει, ο Φορμίων, βλέποντάς τους να πλέουν προς τα εκεί, φοβήθηκε για την αφρούρητη Ναύπακτο, κι έδωσε διαταγή να επιβιβαστούν γρήγορα τα πληρώματα και, παρά το σχέδιό του, άρχισε να πλέει κοντά στην ακτή όπου τον ακολουθούσαν οι Μεσσήνιοι οπλίτες για να βοηθήσουν, αν ήταν ανάγκη.
[2.90.4] Όταν οι Πελοποννήσιοι είδαν τον αθηναϊκό στόλο, σε μονή γραμμή, να πλέει κοντά στην ακτή και να έχει κιόλας μπει στον κόλπο, δηλαδή ακριβώς όπως το επιδίωκαν, έστριψαν ξαφνικά, μ᾽ ένα σύνθημα, τα καράβια τους σε γραμμή μετώπου κι έκαναν έφοδο εναντίον των Αθηναίων, με όση ταχύτητα μπορούσε ν᾽ αναπτύξει το κάθε καράβι τους, ελπίζοντας να περικυκλώσουν ολόκληρο τον αθηναϊκό στόλο.
[2.90.5] Αλλά τα έντεκα πρώτα αθηναϊκά καράβια κατόρθωσαν να ξεφύγουν και να γυρίσουν στην ανοιχτή θάλασσα, τα υπόλοιπα, όμως, τα πρόλαβαν και, παρά τις προσπάθειές τους να ξεφύγουν, τα ανάγκασαν να ριχτούν στην στεριά. Τους προξένησαν πολλές ζημίες και σκότωσαν όσους Αθηναίους δεν πρόφτασαν να σωθούν κολυμπώντας στην στεριά.
[2.90.6] Ένα καράβι το αιχμαλώτισαν με το πλήρωμά του και τ᾽ άλλα τα δέσανε και άρχισαν να τα ρυμουλκούν. Αλλά οι Μεσσήνιοι οπλίτες κατόρθωσαν να σώσουν μερικά, μπαίνοντας με τις πανοπλίες τους στη θάλασσα κι ανεβαίνοντας στα όσα καράβια οι Πελοποννήσιοι είχαν κιόλας αρχίσει να τραβούν.

[2.91.1] Στο σημείο, λοιπόν, εκείνο της μάχης οι Πελοποννήσιοι νικούσαν και κατέστρεφαν τα αθηναϊκά καράβια. Τα είκοσι καράβια τους, της δεξιάς πτέρυγας, άρχισαν να καταδιώκουν τα έντεκα καράβια των Αθηναίων που είχαν ξεφύγει στην ανοιχτή θάλασσα. Τα αθηναϊκά, εκτός από ένα, πρόλαβαν να καταφύγουν στην Ναύπακτο και παρατάχτηκαν με τις πλώρες προς τα έξω, κάτω από το ιερό του Απόλλωνος, έτοιμα ν᾽ αντιμετωπίσουν τον εχθρό αν τους επιτεθεί εκεί, κοντά στην ακτή.
[2.91.2] Οι Πελοποννήσιοι έφτασαν λίγο αργότερα τραγουδώντας κιόλας παιάνες, σαν να ήσαν νικητές. Ένα λευκαδίτικο καράβι, που ήταν πολύ πιο μπροστά από τ᾽ άλλα, κυνηγούσε το αθηναϊκό καράβι που είχε μείνει πίσω.
[2.91.3] Έτυχε να βρίσκεται αγκυροβολημένο, σε λίγη απόσταση από την ακτή, ένα εμπορικό πλοίο, και το αθηναϊκό, κάνοντας κύκλο γύρω από το εμπορικό, γύρισε και χτύπησε με το έμβολο και βύθισε το λευκαδίτικο που το κυνηγούσε.
[2.91.4] Οι Πελοποννήσιοι, βλέποντας το ξαφνικό κι αναπάντεχο αυτό κατόρθωμα φοβήθηκαν. Βέβαιοι για την νίκη τους είχαν προχωρήσει με αρκετή αταξία. Μερικά καράβια σταμάτησαν, κατεβάζοντας τα κουπιά, για να περιμένουν τον υπόλοιπο στόλο —τούτο ήταν μεγάλο λάθος αφού ο αντίπαλος ήταν σε μικρή απόσταση— και άλλα από απειρία έπεσαν έξω στα βράχια.

[2.92.1] Οι Αθηναίοι, βλέποντας να συμβαίνουν όλα αυτά, αναθάρρησαν και, μ᾽ ένα παράγγελμα, όρμησαν φωνάζοντας καταπάνω τους. Οι Πελοποννήσιοι, με τα λάθη που είχαν κάνει και την αταξία που είχαν στην γραμμή τους, δεν μπόρεσαν ν᾽ αντισταθούν πολλή ώρα και άρχισαν να φεύγουν προς τον Πάνορμο απ᾽ όπου είχαν ξεκινήσει.
[2.92.2] Οι Αθηναίοι τους καταδίωξαν, αιχμαλώτισαν έξι από τα καράβια που ήσαν τα πιο κοντινά κι ελευθέρωσαν τα δικά τους καράβια, εκείνα που οι Πελοποννήσιοι είχαν πιάσει και είχαν αχρηστέψει κοντά στην ακτή και τα ρυμουλκούσαν. Από τα εχθρικά πληρώματα, άλλους σκότωσαν και άλλους αιχμαλώτισαν.
[2.92.3] Στο λευκαδίτικο καράβι που βυθίστηκε κοντά στο εμπορικό, ήταν ο Λακεδαιμόνιος Τιμοκράτης που αυτοκτόνησε όταν βούλιαξε το καράβι και η θάλασσα ξέβρασε το πτώμα του στο λιμάνι της Ναυπάκτου.
[2.92.4] Οι Αθηναίοι επέστρεψαν στο σημείο από όπου είχαν ξεκινήσει κι έστησαν τρόπαιο. Μάζεψαν τους νεκρούς και τα ναυάγια που ήσαν κοντά στην ακτή και παραδώσαν στους εχθρούς, με ανακωχή, τους νεκρούς.
[2.92.5] Και οι Πελοποννήσιοι έστησαν τρόπαιο επειδή είχαν νικήσει στην αρχή και είχαν αχρηστέψει τα καράβια των Αθηναίων κοντά στην ακτή. Το καράβι που αιχμαλώτισαν το έστησαν αφιέρωμα, κοντά στο τρόπαιό τους, στο αχαϊκό Ρίο.
[2.92.6] Μετά απ᾽ αυτά, επειδή φοβόνταν ότι θα φτάσουν ενισχύσεις στους Αθηναίους, όταν έπεσε η νύχτα, μπήκαν όλοι, εκτός από τους Λευκαδίτες, στον Κρισαίο κόλπο και πήγαν στην Κόρινθο.
[2.92.7] Λίγο αργότερα, έφτασαν από την Κρήτη στην Ναύπακτο τα είκοσι αθηναϊκά καράβια που έπρεπε να είχαν φτάσει πριν από την ναυμαχία. Μ᾽ αυτά τα γεγονότα τέλειωσε το καλοκαίρι.

[2.93.1] Προτού διαλύσουν τον στόλο που είχε γυρίσει στον Κρισαίο κόλπο και στην Κόρινθο, ο Κνήμος, ο Βρασίδας και οι άλλοι Πελοποννήσιοι αρχηγοί θέλησαν, καθώς άρχιζε ο χειμώνας, να δοκιμάσουν, κατά συμβουλή των Μεγάρων, να κάνουν μιαν απόπειρα εναντίον του Πειραιά, λιμανιού της Αθήνας. Ήταν ανοιχτός και αφρούρητος και τούτο ήταν φυσικό, αφού οι Αθηναίοι είχαν τόσο μεγάλη υπεροχή στην θάλασσα.
[2.93.2] Το σχέδιο ήταν να πάρει ο κάθε ναύτης το κουπί του, το μαξιλάρι του και την τροπωτήρα του και να πεζοπορήσουν από την Κόρινθο στην ακτή του Σαρωνικού. Αφού φτάσουν με γρήγορη πορεία στα Μέγαρα και στην Νίσαια —λιμάνι των Μεγάρων— να καθελκύσουν σαράντα πολεμικά που έτυχε να βρίσκονται εκεί και να επιτεθούν αμέσως εναντίον του Πειραιά.
[2.93.3] Στόλος κανείς δεν βρισκόταν εκεί για να φυλάει το λιμάνι, οι Αθηναίοι νόμιζαν ότι δεν έχουν κανέναν φόβο να τους κάνει ο εχθρός αιφνιδιαστική επίθεση. Φανερή επίθεση δεν θα τολμούσε ποτέ να κάνει, κι αν ο εχθρός έκανε μυστικές προετοιμασίες για τέτοιο σχέδιο, οι Αθηναίοι πίστευαν πως θα το μάθαιναν οπωσδήποτε.
[2.93.4] Μόλις το αποφάσισαν οι Πελοποννήσιοι άρχισαν να πορεύονται. Έφτασαν νύχτα στην Νίσαια, έριξαν τα καράβια στην θάλασσα, αλλά αντί να πάνε στον Πειραιά, όπως το είχαν σχεδιάσει, φοβήθηκαν τέτοιο τόλμημα —τους εμπόδισε, καθώς λέγεται, και αντίθετος άνεμος— και πήγαν στο ακρωτήρι της Σαλαμίνας που βλέπει προς τα Μέγαρα. Εκεί ήταν φρούριο και τρία πολεμικά που φύλαγαν ώστε να μην μπορεί κανένα καράβι να βγαίνει ή να μπαίνει στο λιμάνι των Μεγάρων. Έκαναν επίθεση εναντίον του φρουρίου και ρυμούλκησαν μαζί τους τα τρία αδειανά καράβια. Ύστερα έπεσαν ξαφνικά στην υπόλοιπη Σαλαμίνα κι άρχισαν να την λεηλατούν.

[2.94.1] Τότε με πυρσούς δόθηκε το σήμα του συναγερμού στην Αθήνα και προκάλεσε πανικό όπως ποτέ άλλοτε στην διάρκεια του πολέμου αυτού. Οι Αθηναίοι νόμιζαν ότι ο εχθρός είχε κιόλας μπει στο λιμάνι του Πειραιά και οι Πειραιείς νόμιζαν πως η Σαλαμίνα είχε κυριευτεί κι από στιγμή σε στιγμή θα έμπαινε ο εχθρός στο λιμάνι. Τούτο θα μπορούσε εύκολα να γίνει, αν το είχαν αποτολμήσει οι Πελοποννήσιοι, και ούτε άνεμος θα τους είχε εμποδίσει.
[2.94.2] Αλλά με την αυγή, σύσσωμος ο λαός της Αθήνας έτρεξε στον Πειραιά, έριξαν τα καράβια τους στην θάλασσα, μπήκαν μέσα βιαστικά και με φωνές πήγαν στην Σαλαμίνα, ενώ το πεζικό οργάνωσε την φρούρηση του Πειραιά.
[2.94.3] Οι Πελοποννήσιοι, που είχαν καταστρέψει το μεγαλύτερο μέρος της Σαλαμίνας, βλέποντας τους Αθηναίους να έρχονται, πήραν τους αιχμαλώτους και την λεία που είχαν μαζέψει, πήραν και τα τρία καράβια που είχαν πιάσει στο ακρωτήριο Βούδορο και γύρισαν στην Νίσαια όσο πιο γρήγορα μπορούσαν. Είχαν και τον φόβο ότι τα καράβια τους, που είχαν μείνει πολύν καιρό στην στεριά, δεν είχαν ύφαλα στεγανά και θα έκαναν νερά. Από τα Μέγαρα, όπου έφτασαν, γύρισαν πεζή πάλι στην Κόρινθο.
[2.94.4] Οι Αθηναίοι δεν τους πρόλαβαν στην Σαλαμίνα και γύρισαν κι αυτοί πίσω. Μετά το πάθημα αυτό φρουρούσαν καλύτερα τον Πειραιά, κλείνοντας τα λιμάνια και παίρνοντας κι άλλα μέτρα.

[2.95.1] Τον ίδιο περίπου καιρό, όταν άρχιζε ο χειμώνας αυτός, ο Οδρύσης Σιτάλκης του Τήρεω, βασιλεύς των Θρακών, ξεκίνησε σε εκστρατεία εναντίον του Περδίκκα του Αλεξάνδρου, που ήταν βασιλεύς της Μακεδονίας, και των Χαλκιδέων της Θράκης. Αιτία της εκστρατείας ήσαν δύο υποσχέσεις. Ήθελε να του επιβάλει την εκπλήρωση της μιας και να εκτελέσει ο ίδιος την άλλην.
[2.95.2] Όταν ο Περδίκκας είχε βρεθεί σε δύσκολη θέση, στην αρχή του πολέμου, είχε ζητήσει από τον Σιτάλκη να τον συμφιλιώσει με τους Αθηναίους και να μην υποστηρίξει τον αδελφό του Φίλιππο που ήταν εχθρός του και ήθελε να γίνει εκείνος βασιλεύς. Είχε δώσει ορισμένες υποσχέσεις στον Σιτάλκη και τώρα δεν τις κρατούσε. Ο ίδιος ο Σιτάλκης, όταν έκανε συμμαχία με τους Αθηναίους, είχε δώσει την υπόσχεση να τερματίσει τον χαλκιδικό πόλεμο της Θράκης.
[2.95.3] Για τους δύο, λοιπόν, αυτούς λόγους άρχισε την εκστρατεία. Πήρε μαζί του τον Αμύντα, γιο του Φιλίππου, για να τον εγκαταστήσει βασιλέα των Μακεδόνων, και μερικούς Αθηναίους πρέσβεις που ήσαν κοντά του γι᾽ αυτούς ακριβώς τους λόγους. Στρατηγός τους ήταν ο Άγνων, γιατί και οι Αθηναίοι θα τον βοηθούσαν με στόλο και με όσο μπορούσαν περισσότερο στρατό εναντίον των Χαλκιδέων.

[2.96.1] Ο Σιτάλκης, αρχίζοντας απ᾽ τους Οδρύσες, επιστράτευσε πρώτους τους Θράκες που ζουν στην περιοχή, από τον Αίμο και την Ροδόπη έως τον Εύξεινο Πόντο και τον Ελλήσποντο, τους οποίους εξουσίαζε. Ύστερα επιστράτευσε τους Γέτες και τις άλλες φυλές που ζουν πέρα από τον Αίμο μέχρι του Ίστρου, κοντά στα παράλια του Ευξείνου. Οι Γέτες αυτοί και οι άλλες φυλές γειτονεύουν με τους Σκύθες και είναι οπλισμένοι σαν κι αυτούς, δηλαδή είναι ιπποτοξότες.
[2.96.2] Κάλεσε και πολλούς από τους ορεινούς Θράκες που είναι μαχαιροφόροι και ονομάζονται Δίοι. Είναι ανεξάρτητοι και ζουν, οι περισσότεροι, στην Ροδόπη. Μερικοί πήγαν εθελοντικά κι άλλοι πήγαν μισθοφόροι.
[2.96.3] Κάλεσε και τους Αγριάνες και τους Λαιαίους και όσες άλλες παιονικές φυλές εξουσίαζε. Αυτές οι φυλές ήσαν ακριτικές. Η εξουσία του Σιτάλκη εκτεινόταν έως τους Λαιαίους Παίονες και όριό της ήταν ο ποταμός Στρυμόνας που έχει τις πηγές του στο Σκόμιον όρος και διασχίζει το έδαφος των Αγριάνων και των Λαιαίων. Από τον Στρυμόνα και πέρα κατοικούν οι ανεξάρτητοι Παίονες.
[2.96.4] Στα σύνορα προς τους ανεξάρτητους Τριβαλλούς κατοικούν οι Τρήρες και οι Τιλαταίοι που ζουν στα βόρεια του όρους Σκόμιον και φτάνουν, προς την δύση, έως τον ποταμό Όσκιο που πηγάζει απ᾽ τα ίδια βουνά απ᾽ όπου πηγάζουν ο Νέστος και ο Έβρος. Το βουνό αυτό είναι ένας μεγάλος ορεινός όγκος που γειτονεύει με την Ροδόπη.

[2.97.1] Η έκταση του κράτους των Οδρυσών ήταν η ακόλουθη. Οι ακτές του άρχιζαν από τα Άβδηρα κι έφταναν έως τις εκβολές του Ίστρου, στον Εύξεινο Πόντο. Για να καλύψει ένα εμπορικό καράβι την απόσταση αυτή, ακολουθώντας τον συντομότερο δρόμο και με τον άνεμο πάντα ευνοϊκό, χρειάζεται τέσσερις μέρες και τέσσερις νύχτες. Από στεριά, ένας καλός πεζοπόρος, ακολουθώντας το πιο σύντομο δρομολόγιο, χρειάζεται έντεκα μέρες για να πάει από τα Άβδηρα στον Ίστρο.
[2.97.2] Τέτοιο μάκρος έχουν οι ακτές. Όσο για την εδαφική του έκταση, ένας καλός πεζοπόρος χρειάζεται δεκατρείς μέρες από το Βυζάντιο έως τους Λαιαίους, στις όχθες του Στρυμόνα, στο σημείο, δηλαδή, που απέχει περισσότερο από την θάλασσα.
[2.97.3] Την εποχή του Σεύθου, που βασίλεψε μετά τον Σιτάλκη και αύξησε στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό την φορολογία, ο φόρος που του πλήρωναν οι βάρβαροι και οι ελληνικές υπήκοες πολιτείες ήταν τετρακόσια περίπου τάλαντα ασήμι και χρυσό. Προσφέρονταν και δώρα από χρυσό και ασήμι της ίδιας, περίπου, αξίας, χώρια τα υφάσματα, κεντημένα ή απλά, και άλλα αντικείμενα που τα έδιναν όχι μόνο στον βασιλέα, αλλά και στους αξιωματούχους και τους ευγενείς των Οδρυσών.
[2.97.4] Εκεί, καθώς και στους άλλους Θράκες, είχε επικρατήσει το αντίθετο από ό,τι στην Περσία. Δηλαδή έπαιρναν μάλλον αντί να δίνουν και ήταν μεγαλύτερη ντροπή να μη δίνει κανείς όταν του ζητούν παρά να ζητήσει κάτι και να μην του το δώσουν. Οι Οδρύσες ηγεμόνες, που εξουσίαζαν όλη την χώρα, εφάρμοζαν αυτό το σύστημα σε τέτοιο βαθμό, ώστε κανείς να μην μπορεί να επιτύχει κάτι μαζί τους αν δεν τους έδινε δώρα.
[2.97.5] Με τον τρόπο αυτό το βασίλειό τους ήταν το ισχυρότερο απ᾽ τα βασίλεια που βρίσκονται στην Ευρώπη ανάμεσα στο Ιόνιο πέλαγος και τον Εύξεινο πόντο. Από άποψη, όμως, στρατιωτικής δύναμης και πλήθους στρατού υστερούσε πολύ από τους Σκύθες.
[2.97.6] Αυτούς δεν υπάρχει στην Ευρώπη, αλλά ούτε και στην Ασία, έθνος που μόνο του θα μπορούσε να τους αντισταθεί αν ήσαν ενωμένοι. Οι Σκύθες, πάντως, δεν μπορούσαν να συγκριθούν με κανέναν άλλον λαό στην φρόνιμη διακυβέρνηση και στην καλή οργάνωση της κοινωνίας τους.

[2.98.1] Σε τέτοια χώρα, λοιπόν, βασίλευε ο Σιτάλκης, κι ετοίμαζε τον στρατό του. Όταν τελείωσαν οι προετοιμασίες του, ξεκίνησε για την Μακεδονία. Διέσχισε στην αρχή δικά του εδάφη και ύστερα προχώρησε στο ακατοίκητο βουνό Κερκίνη που χωρίζει τους Σιντούς από τους Παίονες. Όσο ήταν στα δικά του εδάφη, βάδιζε από τον ίδιο δρόμο που είχε ανοίξει ο ίδιος, κόβοντας δέντρα στα δάση, όταν είχε εκστρατεύσει εναντίον των Παιόνων.
[2.98.2] Βγαίνοντας από την χώρα των Οδρυσών πορεύτηκαν στο βουνό, έχοντας δεξιά τους Παίονες και αριστερά τους Σιντούς και τους Μαιδούς. Αφού πέρασαν το βουνό, έφτασαν στην Δόβηρο την Παιονική.
[2.98.3] Στην πορεία του ο στρατός του όχι μόνο δεν έχασε ούτε ένα στρατιώτη —εκτός από μερικές αρρώστιες— αλλά αυξήθηκε, γιατί πολλοί από τους αυτόνομους Θράκες ακολουθούσαν, άκλητοι, τον στρατό για λεηλασία. Έτσι, ολόκληρη η δύναμη του στρατού του έφτασε, καθώς λέγεται, τις εκατόν πενήντα χιλιάδες.
[2.98.4] Το μεγαλύτερο μέρος ήταν πεζικό και το ένα τρίτο ήταν ιππικό, όπου οι περισσότεροι ήσαν Οδρύσες και ύστερα απ᾽ αυτούς Γέτες. Από το πεζικό οι καλύτεροι πολεμιστές ήσαν οι μαχαιροφόροι, που είχαν κατέβει από την Ροδόπη. Το υπόλοιπο του στρατού ήταν συρφετός, που προκαλούσε όμως δέος, γιατί ήταν πολυάριθμος.

[2.99.1] Ο στρατός συγκεντρωνόταν στην Δόβηρο κι ετοιμαζόταν να κατέβει από τα υψώματα στην κάτω Μακεδονία, όπου βασίλευε ο Περδίκκας.
[2.99.2] Υπάρχουν, στην άνω Μακεδονία, Λυγκησταί και Ελιμιώται κι άλλες φυλές που είναι υπήκοοι και σύμμαχοι των κάτω Μακεδόνων, αλλά έχουν η καθεμιά τον βασιλέα της.
[2.99.3] Την σημερινή παραλιακή Μακεδονία την κατέκτησαν κι έγιναν βασιλείς οι Τημενίδαι, πρόγονοι του Αλεξάνδρου, πατέρα του Περδίκκα, που η αρχαία τους καταγωγή ήταν από το Άργος. Πολέμησαν και διώξαν από την Πιερία τους Πιερίους, που πήγαν και κατοίκησαν πέρα από τον Στρυμόνα, την Φάγρητα και άλλα μέρη στους πρόποδες του Παγγαίου. Και σήμερα ακόμα, η παραλιακή περιοχή στους πρόποδες του Παγγαίου ονομάζεται Πιερική κοιλάδα. Έδιωξαν από την Βοττία και τους Βοττιαίους που σήμερα συνορεύουν με τους Χαλκιδείς.
[2.99.4] Κατέκτησαν ύστερα την Πέλλα, έως την θάλασσα. Κατέκτησαν και την ονομαζομένη Μυγδονία (που είναι πέρα από τον Αξιό και φτάνει στον Στρυμόνα) αφού έδιωξαν τους Ήδωνες.
[2.99.5] Έδιωξαν τους Άλμωπες από την Αλμωπία και τους Εορδούς από την Εορδία. Από αυτούς οι περισσότεροι σκοτώθηκαν και οι λίγοι που απόμειναν εγκαταστάθηκαν γύρω από την Φύσκα.
[2.99.6] Οι Μακεδόνες αυτοί νίκησαν και άλλες φυλές και τους πήραν μέρη που εξουσιάζουν έως σήμερα, όπως τον Ανθεμούντα, την Γρηστωνία, την Βισαλτία και μεγάλο μέρος της καθαυτό Μακεδονίας. Όλη αυτή η χώρα ονομάζεται Μακεδονία και βασιλεύς ήταν ο Περδίκκας του Αλεξάνδρου όταν ο Σιτάλκης έκανε εισβολή.

[2.100.1] Οι Μακεδόνες, οι οποίοι δεν είχαν αρκετή δύναμη για ν᾽ αντισταθούν σε τόσο μεγάλο στρατό, αποτραβήχτηκαν στα δυσπρόσιτα μέρη και στις τειχισμένες πολιτείες τους.
[2.100.2] Δεν ήσαν πολλές τότε, αλλά αργότερα ο Αρχέλαος του Περδίκκα, όταν έγινε βασιλεύς, έχτισε τα όσα σήμερα υπάρχουν φρούρια και χάραξε ίσιους δρόμους. Οργάνωσε και την πολεμική μηχανή του κράτους, δηλαδή ιππικό, όπλα και άλλα εφόδια, καλύτερα από τους οκτώ προκατόχους του.
[2.100.3] Από την Δόβηρο, ο θρακικός στρατός έκανε πρώτα εισβολή στην περιοχή που εξουσίαζε πριν ο Φίλιππος. Έκαναν έφοδο εναντίον της Ειδομένης και την κυρίεψαν. Η Γορτυνία, η Αταλάντη και μερικές άλλες μικρές πολιτείες συνθηκολόγησαν από φιλία προς τον γιο του Φιλίππου Αμύντα, που ακολουθούσε το στρατό. Πολιόρκησαν τον Ευρωπό, αλλά δεν μπόρεσαν να τον κυριέψουν.
[2.100.4] Από εκεί προχώρησαν και στην υπόλοιπη Μακεδονία, αριστερά από την Πέλλα και τον Κύρρο. Δεν προχώρησαν, όμως, έως την Βοττιαία και την Πιερία, αλλά λεηλάτησαν την Μυγδονία, την Γρηστωνία και τον Ανθεμούντα.
[2.100.5] Οι Μακεδόνες ούτε διανοήθηκαν ν᾽ αντισταθούν με το πεζικό, αλλά παράγγειλαν στους συμμάχους τους της άνω Μακεδονίας να τους στείλουν ενισχύσεις σε ιππικό και, όταν παρουσιαζόταν ευκαιρία, έκαναν επιθέσεις, λίγοι αυτοί, εναντίον πολλών, εισβάλλοντας στις τάξεις του θρακικού στρατού. Όταν οι άξιοι αυτοί καβαλάρηδες, προστατευμένοι με θώρακα, έκαναν επιθέσεις, κανείς δεν μπορούσε να τους αντισταθεί, αλλά κινδύνευαν να κυκλωθούν από εχθρό πολύ ανώτερο σε αριθμό και γι᾽ αυτό σταμάτησαν τις επιθέσεις τους, γιατί έβλεπαν ότι δεν μπορούσαν ν᾽ αναμετρηθούν με εχθρό τόσο πολυπληθέστερο απ᾽ αυτούς.

[2.101.1] Ο Σιτάλκης άρχισε τότε διαπραγματεύσεις με τον Περδίκκα για τα ζητήματα που είχαν προκαλέσει την εκστρατεία και, όταν οι Αθηναίοι δεν έστειλαν στόλο, επειδή δεν πίστευαν ότι θα εκστρατεύσει, αλλά περιορίστηκαν να του στείλουν δώρα και πρέσβεις, έστειλε ένα μέρος του στρατού του στους Χαλκιδείς και τους Βοττιαίους, τούς ανάγκασε να κλειστούν στα τείχη τους και ρήμαξε την γη τους.
[2.101.2] Ενώ οι Θράκες έκαναν επιχειρήσεις στα μέρη αυτά, οι Θεσσαλοί, οι Μάγνητες και άλλοι υπήκοοι των Θεσσαλών, καθώς και οι έως τις Θερμοπύλες Έλληνες φοβήθηκαν μήπως ο στρατός του προχωρήσει και εναντίον τους και άρχισαν να ετοιμάζονται.
[2.101.3] Τον ίδιο φόβο είχαν και όσοι Θράκες ζούσαν σε πεδιάδες προς τα βόρεια, πέρα από τον Στρυμόνα, δηλαδή οι Παναίοι, οι Οδόμαντοι, οι Δρώοι και οι Δερσαίοι που είναι, όλοι, ανεξάρτητοι.
[2.101.4] Αλλά και μεταξύ των άλλων Ελλήνων, όσων ήσαν εχθροί των Αθηναίων, δημιουργήθηκε ο φόβος μην τους παρακινήσουν οι Αθηναίοι (αφού ήσαν σύμμαχοί τους) και επιτεθούν και εναντίον τους.
[2.101.5] Ο Σιτάλκης, όμως, που κρατούσε ταυτόχρονα την Χαλκιδική, την Βοττική και την Μακεδονία εξακολουθούσε να τις λεηλατεί. Αλλά επειδή δεν μπορούσε να επιτύχει κανέναν από τους σκοπούς για τους οποίους είχε εκστρατεύσει και ο στρατός του δεν είχε αρκετό ανεφοδιασμό και κακοπάθαινε από τα κρύα του χειμώνα, τον έπεισε ο ανεψιός του, Σεύθης του Σπαραδόκου, που τον επηρέαζε πολύ, να γυρίσει γρήγορα στην πατρίδα του. Τον Σεύθη τον είχε προσεταιριστεί μυστικά ο Περδίκκας, με την υπόσχεση να του δώσει την αδελφή του με προίκα.
[2.101.6] Ο Σιτάλκης πείστηκε και γύρισε γρήγορα στην πατρίδα του. Είχε μείνει στο εχθρικό έδαφος τριάντα μέρες, από τις οποίες οκτώ στην Χαλκιδική. Αργότερα ο Περδίκκας κράτησε την υπόσχεσή του κι έδωσε την αδελφή του, Στρατονίκη, στον Σεύθη. Αυτή ήταν η εκστρατεία του Σιτάλκη.

[2.102.1] Τον ίδιο χειμώνα, και μετά την διάλυση του πελοποννησιακού στόλου, οι Αθηναίοι που ήσαν στην Ναύπακτο εκστρατεύσαν με τον Φορμίωνα εναντίον του Αστακού. Πλεύσαν κοντά στην ακτή, έκαναν απόβαση και προχώρησαν στα μεσόγεια της Ακαρνανίας με τετρακόσιους Αθηναίους πεζοναύτες και τετρακόσιους Μεσσηνίους. Έδιωξαν από την Στράτο, τα Κόροντα και άλλες πόλεις μερικούς πολίτες στους οποίους δεν είχαν εμπιστοσύνη, έφεραν πίσω στα Κόροντα τον Κύνητα του Θεολύτου και γύρισαν στα καράβια τους.
[2.102.2] Εναντίον των Οινιάδων, που μόνοι από τους Ακαρνάνες ήσαν από πάντα εχθροί τους, οι Αθηναίοι δεν έκαναν καμιά προσπάθεια επειδή ήταν χειμώνας. Και ο ποταμός Αχελώος (πηγάζει από την Πίνδο και περνάει από την Δολοπία, τους Αγραίους, τους Αμφιλοχείς και την πεδιάδα της Ακαρνανίας, κοντά στην Στράτο και χύνεται στην θάλασσα, κοντά στους Οινιάδες) σχηματίζει, γύρω από την πόλη τους, βάλτους που εμποδίζουν κάθε στρατιωτική επιχείρηση όσο είναι χειμώνας.
[2.102.3] Τα περισσότερα απ᾽ τα νησιά ονομάζονται Εχινάδες. Βρίσκονται κατάντικρυ στους Οινιάδες, σ᾽ ελάχιστη απόσταση από τις εκβολές του Αχελώου που είναι μεγάλος ποταμός και κάνει διαρκώς προσχώσεις. Έτσι, πολλά από τα νησιά ενώθηκαν με την στεριά και είναι πιθανό να πάθουν το ίδιο και όλα τα νησιά σε αρκετά σύντομο χρονικό διάστημα.
[2.102.4] Το ρεύμα του ποταμού είναι δυνατό, μεγάλο και λασπερό, ενώ τα νησιά είναι πολύ κοντά το ένα στο άλλο και συγκρατούν τις προσχώσεις. Δεν βρίσκονται στην σειρά, αλλά είναι ακανόνιστα και δεν αφήνουν το ρεύμα του ποταμού να ξεχυθεί ελεύθερα στην θάλασσα.
[2.102.5] Τα νησιά αυτά είναι ακατοίκητα και μικρά. Η παράδοση λέει ότι, όταν ο Αλκμέων του Αμφιάρεω περιπλανιόταν αφού σκότωσε την μάνα του, ο Απόλλων τού έδωσε χρησμό να κατοικήσει σ᾽ αυτό το μέρος, λέγοντάς του ότι δεν θα μπορέσει ν᾽ απαλλαγεί από το άγχος του προτού βρει και κατοικήσει την χώρα που δεν είχε ακόμα δει ο ήλιος και που δεν ήταν ακόμα γη, όταν σκότωνε την μάνα του. Και τούτο επειδή όλη η άλλη γη ήταν μολυσμένη από την πράξη του.
[2.102.6] Καθώς λέγεται, ο Αλκμέων δεν ήξερε τί να κάνει και μετά από πολλά σκέφτηκε τις προσχώσεις αυτές του Αχελώου και του φάνηκε ότι, από τότε που είχε σκοτώσει την μάνα του και περιπλανιόταν στον κόσμο, το χώμα που είχε δημιουργηθεί από τις προσχώσεις θα ήταν αρκετό για να μπορέσει να το κατοικήσει. Εγκαταστάθηκε στην περιοχή γύρω από τους Οινιάδες και έγινε ηγεμών. Από τον γιο του, Ακαρνάνα, άφησε στην περιοχή αυτή τ᾽ όνομά της. Αυτά μας λέει η παράδοση για τον Αλκμέωνα.

[2.103.1] Οι Αθηναίοι και ο Φορμίων έφυγαν από την Ακαρνανία, έφτασαν στην Ναύπακτο και από εκεί, με την άνοιξη, πήγαν στην Αθήνα έχοντας μαζί τους τα καράβια και τους αιχμαλώτους που είχαν πιάσει στις ναυμαχίες και οι οποίοι ήσαν ελεύθεροι πολίτες. Τους ανταλλάξαν έναν προς ένα με Αθηναίους αιχμαλώτους.
[2.103.2] Τέλειωσε έτσι ο χειμώνας αυτός και μαζί ο τρίτος χρόνος του πολέμου τον οποίο ιστορεί ο Θουκυδίδης.

-back to top-

Ιστορίαι Βιβλίο Γ [3.1.1 – 3.116.3]